zab2, Stomatologia UMED, Histologia
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->16. NARZĄD ZĘBOWY CZ. II. STRUKTURY NIEZMINERALIZOWANE16.1. Miazga zębaTworzy ją tkanka łączna galaretowata, podobna do galarety Whartona pępowiny,wypełniająca komorę i kanał zęba. Miazga łączy się z ozębną i dalszym otoczeniem przezotwór wierzchołkowy, który stanowi miejsce wejścia i wyjścia naczyń krwionośnych orazpęczków nerwowych.16.1.1. Istota podstawowa miazgiObfita, silnie uwodniona istota podstawowa miazgi jest bogata w glikozaminoglikanyoraz proteoglikany, stąd barwi się zasadochłonnie. W dojrzałym zębie głównym jejskładnikiem jest kwas hialuronowy (ponad 50 %), pozostałą część stanowią proteoglikany,podobne do występujących w zębinie, zawierające siarczany dermatanu i siarczanychondroityny w proporcji 2:1. Stwarzają oneśrodowiskowiąŜące wodę, regulują ponadtotworzenie włókien, a związany z błoną komórkową syndekan pośredniczy w oddziaływaniuczynników wzrostu na komórki miazgi. Z białek niekolagenowych o charakterze adhezyjnymwystępują: fibronektyna, tenescyna oraz laminina, która oprócz typowej lokalizacji, opłaszczaodontoblasty i ich wypustki. Macierz zawiera ponadto enzymy, w tym metaloproteinazy i ichinhibitory oraz stanowiśrodowiskotransportu licznych czynników regulacyjnych,wydzielanych zarówno przez komórki miejscowe (odontoblasty, fibrocyty,śródbłonkinaczyń) jak i komórki napływowe.16.1.2. Włókna miazgiW miazdze występują wyłącznie włókna zbudowane z kolagenu. Nie tworzą onepęczków, ich fibryle są cienkie (50 um) a włókna przebiegają bezładnie w formie pilśni,najgęstszej wśrodkowymobszarze miazgi. W większości są zbudowane z kolagenu typu I,ale występują teŜ znaczne ilości kolagenu typu III (ok. 40%) oraz niewielka domieszkakolagenów typu V i VI. W miazdze spotyka się teŜ fibryle grubości ok. 15 nm, zbudowane zfibryliny, brak jednak uformowanych włókien spręŜystych.16.1.3. Komórki miazgi16.1.3.1. Odontoblasty.Na powierzchni miazgi, na granicy z zębiną występująwysokie (ok. 50 um.), wąskie odontoblasty, ułoŜone palisadowato na kształt nabłonka. Ichjądra układają się na róŜnych poziomach, stąd warstwa odontoblastów, szczególnie w koronie(gdzie komórki są wyŜsze), ma charakterystyczny ząbkowany wygląd. Posiadają onewypustki trzech rodzajów:(1) długa wypustka (czasem więcej niŜ jedna) odchodząca od szczytu komórki,wchodzi do kanalika zębinowego i biegnie w jego obrębie jako włókno Tomesa;(2) krótkie wypustki boczne łączą odontoblasty między sobą;(3) wypustka miazgowa odchodząca od podstawy komórki wchodzi w głąb miazgi.Między odontoblastami przechodzą grube włókna srebrochłonne zwanewłóknamispiralnymi Korffa,które występują w zewnętrznych warstwach miazgi i zakotwiczają sięw zębinie.Błona komórkowa odontoblastów zawiera:•cząstki adhezyjne: integryny i osteokadheryny,•liczne receptory:1- regulujące róŜnicowanie (receptory Notch 2)- regulujące czynność (receptory dla TGF - związane z regulacją wydzielania,receptory dla PDGF, receptory dla białek zapalnych produkowanych przez makrofagi,receptory dla szeregu innych, produkowanych miejscowo cytokin i neuropeptydóworaz dla wytwarzanych poza miazgą hormonów, w tym sterydowych).Między odontoblastami występują wszystkie typy połączeń (nie tworzące obwódek);szczególnie liczne są neksusy, łączące odontoblasty między sobą oraz z fibrobrocytami.16.1.3.2. Komórki napływowe.W miazdze spotykamy ponadto komórki napływowe:limfocyty obu typów i o róŜnej charakterystyce, makrofagi i granulocyty, których ilośćgwałtownie zwiększa się w stanach zapalnych; a takŜe nieliczne plazmocyty i mastocyty.Aktywacja makrofagów prowadzi do zwiększenia wydzielania interleukin prozapalnych,oddziaływujących na wszystkie elementy komórkowe miazgi (odontoblasty, fibrocyty,komórkiścianynaczyniowej, włókna nerwowe).Stałym składnikiem miazgi są komórki prezentujące antygen (dendrytyczn)zlokalizowane głównie w warstwie odontoblastów. Wysyłają one wypustki do początkowych,najszerszych odcinków kanalików zębinowych. Pozwala to na wcześniejsze uruchomieniereakcji obronnych na patogeny, przed ich wniknięciem do miazgi. W miazdze występujątakŜe mezenchymatyczne komórki macierzyste (ich niszą są obszary okołonaczyniowe).Komórki te mogą się róŜnicować w odontoblasty oraz uczestniczyć w procesie angiogenezy.Proces róŜnicowania jest kierowany przez czynniki podobne do regulujących rekrutacjęodontoblastów podczas morfogenezy zęba. Zostaje on zapoczątkowany przez aktywacjęgenów dla DSPP i wczesnych genów osteogenezy (Msx-1, Msx-2, PAX-9). DalszeróŜnicowanie w kierunku odontoblastów (względnie komórek odontoblastopodobnych) jestkontrolowane przez czynniki morfogenetyczne i czynniki wzrostu takie jak BMP2, BMP4oraz TGF-β.Τenostatni, w przypadku produkcji zębiny odczynowej, wpływa na jej rodzaj:kanalikowy lub bezkanalikowy (podobny do tkanki kostnej).16.1.4. Unaczynienie miazgi.Miazga jest silnie unaczyniona. Drobne tętnice, wchodzące przez otwór korzeniowy, atakŜe przez jego boczne odgałęzienia, biegną wzdłuŜ przewodu korzeniowego i rozpadają sięna naczynia włosowate tworzące sieć (silniej rozwiniętą w miazdze komory) i szczególniegęstą u podstawy odontoblastów. Pętle włośniczek wnikają równieŜ między odontoblasty aŜdo granicy z prezębiną; w tych obszarach występują kapilary typu okienkowego, pozostałaczęść miazgi posiada kapilary typu ciągłego.śyłymiazgowe, a takŜe tętnice są cienkościennei łączą się licznymi anastomozami.W części koronowej miazgi brak jest naczyń limfatycznych. Płyn tkankowy, który nieuległ drenaŜowiŜylnemu,przemieszcza się do przywierzchołkowej części korzenia, skądzbierają go limfatyczne naczynia kapilarne.16.1.5. Unerwienie miazgiMiazga jest równieŜ silnie unerwiona. Wnika do niej, we wspólnych pęczkach znaczyniami, około 2000 włókien, w większości (ok. 70-80%) bezrdzennych. Włókna tworząw części zewnętrznej miazgi dwa, połączone ze sobą sploty: splot Raschkowa leŜący podwarstwą odontoblastów oraz drugi, tzw. splot brzeŜny, zlokalizowany pomiędzyodontoblastami i tworzący sieć włókien nad nimi (pod prezębiną), który zawiera włóknabezosłonkowe (tracą osłonkę mielinową, a następnie równieŜ osłonkę Schwanna). Splot tenstanowiźródłowłókien wchodzących do kanalików zębinowych i odpowiedzialnych zanatychmiastowy ostry ból.2Włókna innego typu obecne w miazdze odpowiadają za ciągły bólćmiący,występujący w jej stanach zapalnych. Część włókien bezrdzennych (wegetatywnych) madziałanie naczynioruchowe (skurczowe) i kończy się wścianienaczyń. Włókna nerwowemiazgi uwalniają kilkanaście typów neuroprzekaźników, w tym obkurczające naczynia aminybiogenne (noradrenalina) i neuropeptydy (neuropeptyd Y), a ponadto inne neuropeptydy(CGRP, substancja P) poszerzające naczynia, nasilające podziały fibroblastów i aktywnośćwydzielniczą zarówno fibroblastów jak i odontoblastów. Neuroprzekaźniki i cytokinyregulują równieŜ czynnośćśródbłonkównaczyniowych.16.1.6. Obszary miazgiElementy miazgi nie są równomiernie rozmieszczone: moŜna w niej wyróŜnić dwiestrefy bogate w komórki przedzielone strefą bezkomórkową. Są to, zaczynając od zewnątrz:•strefa odontoblastówułoŜonych w koronie wieloszeregowo, a w korzeniu w jednymszeregu. Między odontoblastami występują komórki dendrytyczne, włókna Korffa iwłókna nerwowe;•strefa bezkomórkowa Weila:jasno zabarwiona, uboga w komórki, ale zawierającaliczne wypustki odontoblastów i fibroblastów, naczynia włosowate i włókna nerwowe.W wewnętrznych rejonach tej strefy i w strefie następnej leŜy splot Raschkowa. Przezobszar tej strefy przechodzą włókna Korffa;•strefa bogatokomórkowa(pośrednia), która stanowi zagęszczenie komórek naobwodzie pozostałego obszaru miazgi, zwanego miazgą właściwą. Zawiera onaelementy sieci kapilarnej i splotu Raschowa. Charakter komórkowy nadają tej strefiezarówno komórki miazgi, jak iśródbłonkinaczyń oraz komórki Schwanna włókiennerwowych.Opisane strefy miazgi widać wyraźnie tylko w preparatach części koronowej zęba.16.2. OzębnaTworzy ją tkanka łączna wypełniająca szczelinę między korzeniem zęba a kościązębodołu. Szerokość szczeliny, a zatem i grubość ozębnej wynosi ok. 0,3 mm i jest większaw okolicy szyjki zęba niŜ w okolicy szczytu; wraz z wiekiem ulega zwęŜeniu, co moŜeprowadzić do powstania lokalnych kościozrostów. Ozębna spełnia dwie podstawoweczynności: mechaniczną, bowiem mocuje ząb w zębodole, i metaboliczną, gdyŜ odŜywiacement i kość zębodołu (w tym zakresie jej rola jest identyczna z okostną).Ozębną tworzą dwa typy tkanki łącznej: tkanka łączna zbita o układzie regularnym,która tworzy więzadła (aparat więzadłowy) zęba oraz tkanka łączna wiotka bogataw komórki, naczynia i nerwy. Inaczej jednak, niŜ w tkance łącznej właściwej innych okolic,róŜnice między tkanką tworzącą więzadła (bardziej zbitą) i tkanką międzywięzadłową(luźniejszą) ozębnej, mają prawie wyłącznie charakter ilościowy. Stąd, całą zawartośćprzestrzeni okołozębowej określa się często jednym terminem: więzadło okołozębowe.Wytrzymałość mechanicznego połączenia zęba i zębodołu (szczególnie nawklinowanie) zaleŜy od trzech składowych błony ozębnej:•włókien kolagenowych tworzących aparat więzadłowy;•nieściśliwej istoty podstawowej, która ponadto dzięki silnemu uwodnieniu wykazujedodatnie ciśnienie; jest to równieŜ istotny czynnik ruchu zęba ku powierzchni, wprocesie jego wyrzynania;•duŜej zawartość krwi w charakterystycznych dla ozębnej szerokich naczyniach,tworzących rodzaj poduszki hydraulicznej.316.2.1. Włókna ozębnejW ozębnej dominująwłókna kolagenowezbudowane z cienkich fibryli (50 nm),tworzących pęczki grubości kilku mikrometrów (zwane włóknami głównymi), ułoŜone wobszarach więzadłowych równolegle do siebie. Między fibrylami występuje większa niŜ wklasycznych więzadłach ilość istoty podstawowej. Pęczki zakotwiczają się z jednej strony wkości zębodołu, a z drugiej w cemencie (włókna Sharpeya) i są szczególnie liczne bliskorąbka zębodołu.Opróczkolagenu typu Iwystępuje równieŜ w znacznych ilościachkolagen typu III(ok. 25%). Nie tworzy on osobnych włókien, ale wchodzi w skład pęczków kolagenowych, wktórych oba typy kolagenu są związane silnymi wiązaniami chemicznymi. To niezwykłezjawisko moŜe wynikać z bardzo szybkiej, niespotykanej gdzie indziej, wymiany kolagenu wozębnej: włókna są rozkładane i następnie ponownie łączone w ich częściachśrodkowych.UmoŜliwia to przesuwanie korzenia względemścianyzębodołu w trakcie wykłuwania sięzęba, a w okresie późniejszym zapewnia stałą odnowę aparatu więzadłowego podlegającegobardzo znacznym obciąŜeniom. W trakcie tej odnowy włókna nigdy nie są oddzielane odtkanek twardych, gdyŜ ich ponowne umocowanie wymagałoby przebudowy kości względniecementu.Przestrzenie między więzadłami wypełnia bardziej wiotka tkanka łączna zawierającafibryle podobnej grubości, ale rozłoŜone rzadziej i mniej regularnie.Ze względu na ułoŜenie włókien wyróŜniamy trzy grupy więzadeł o odmiennymprzebiegu:•więzadła skośne(zawieszające): są najliczniejsze i występują prawie na całej długościkorzenia. Skierowane są one ukośnie odścianyzębodołu w dół do korzenia i opierająsię naciskowi, głównej sile działającej na ząb, przeciwdziałając jego wklinowaniuw zębodół;•więzadło wachlarzowate:odchodzi od wierzchołka korzenia i przyczepia się do dnazębodołu. Zapobiega ono wysuwaniu się zęba z zębodołu;•więzadło pierścieniowe:otacza okolicę szyjki zęba i łączy cement z kością szczytuwyrostka zębodołowego. Górna część tego więzadła, odchodząca blisko granicy zeszkliwem, jest wyodrębniana jako oddzielnewięzadło cementowo-dziąsłowei zakotwicza się w blaszce właściwej dziąsła. Więzadło pierścieniowe ograniczaboczne ruchy zęba i wraz ze złączem nabłonkowo-szkliwnym (p. dalej) zamykaszczelinę pomiędzy zębem a zębodołem od góry i zabezpiecza ozębną przedwtargnięciem drobnoustrojów.16.2.2. Istota podstawowa ozębnejJest obfita, nawet w więzadłowych pęczkach kolagenowych zajmuje blisko 2/3 ichobjętości. Głównymi składnikami są kwas hialuronowy, niskocząsteczkowe proteoglikany:fibromodulina, dekoryna, lumikan i wysokocząsteczkowy, tworzący agregaty wersikan. Istotapodstawowa zawiera glikoproteidy adhezyjne (fibronektynę, tanescynę) umoŜliwiająceprzywieranie fibroblastów do włókien.16.2.3. Komórki ozębnejGłównymi komórkami ozębnej sąfibroblasty,które nie tylko wytwarzają włókna imacierz, ale takŜe produkują enzymy odpowiedzialne za przebudowę aparatu więzadłowego.Ponadto wytwarzają one szereg czynników zarówno autoregulacyjnych, jak i działających nainne komórki.4Fibroblasty ozębnej wykazują pewną specyficzność fenotypową tak w zakresiewydzielniczym, jak i odporności na apoptozę (produkują czynniki hamujące ten proces).Stress mechaniczny nasila produkcję czynników regulacyjnych zwiększa wydzielanie przezfibroblasty proteoglikanów, które z kolei wpływają na fibrogenezę.Do komórek związanych lokalizacyjnie i/lub czynnościowo z ozębną naleŜąkomórkicemento- i osteogenne, cementoblasty, osteoblasty i osteoklasty,które pokrywająpowierzchnię cementu i tkanki kostnej, a takŜe uczestniczą w ich przebudowie. Komórki te(podobnie jak fibroblasty) produkują prostaglandynę PGE2, która hamuje aktywacjęmetaloproteinaz przez interleukiny prozapalne. Ma to istotne znaczenie w ograniczaniudestrukcji układu więzadłowego w wyniku procesów zapalnych.Na terenie ozębnej występują ponadto, w zmiennej ilości,komórki napływowe:makrofagi, limfocyty, mastocyty i granulocyty.Jako pozostałość rozwojową spotyka siękomórki nabłonkowe Malasseza,rozrzucone nierównomiernie w całej ozębnej. Ich wapniejące zespoły noszą nazwę perełMalasseza. W komórkach tych zlokalizowano hormony peptydowe: CGRP, SP oraz VIP, cosugeruje ich czynność dokrewną. Posiadają blaszki podstawne, stąd w ozębnej identyfikujesię równieŜ kolagen typu IV.16.2.4. Unaczynienie ozębnejOzębna jest silnie unaczyniona. Krew dopływa (pomijając mały zakres naczyńpochodzenia dziąsłowego) przez tętnice zębodołowe górne i dolne, biegnące w kości ioddające szereg gałęzi wchodzących do ozębnej na róŜnej wysokości. Naczynia włosowate,szersze ok. trzykrotnie od przeciętnych, lokalizują się pomiędzy więzadłami i tworzą siećotaczającą korzeń zęba. Wykazują ponadto lokalne poszerzenia, co czyni z ozębnej wręcz„magazyn krwi”. W obszarze szyjki zęba, kapilary tworzą okręŜne układy pętlowe,zaopatrujące rejon o szczególnym znaczeniu dla izolacji błony ozębnej od jamy ustnej.śyłybiegną niezaleŜnie od tętnic, a ich układ jest szczególnie gęsty w otoczeniu wierzchołka zęba.16.2.5. Unerwienie ozębnejOzębna jest takŜe silnie unerwiona przez czuciowe i autonomiczne włókna nerwowe.Włókna dośrodkowe (zmielinizowanewłókna czuciowe)naleŜą w większości dodwóch typów:•włókna bólowe - reagują one na urazy mechaniczne, termiczne i zapalne;•włókna przewodzące czucie z mechanoreceptorów (ciałek Ruffiniego) leŜących napowierzchni włókien kolagenowych i rejestrujących ich napięcie. Ozębna zawiera ichszczególnie duŜo, a ich układ jest odmienny w zaleŜności od połoŜenia zęba: zębyprzednie reagują silniej na siły działające pionowo a zęby trzonowe na siły poziome.Stymulacja tych włókien ma zasadnicze znaczenie dla reakcji adaptacyjnych inaprawczych układu więzadłowego.Autonomiczne włókna bezrdzennenaleŜą do układu naczynioruchowego.16.3. DziąsłoJest tą częścią błonyśluzowejjamy ustnej, która pokrywa wyrostki zębodołowe i otaczaszyjki zębów. Podział na strefy oraz charakterystyka nabłonka błonyśluzowejdziąsła zostałyprzedstawione uprzednio (p. rozdz. 13, „Jama ustna”).5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]