xKostecka Pojęcie swiadczenia ekosystemowe i jego rola w edukacji dla zrownowazonego rozwoju, usługi ...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Inżynieria i Ochrona Środowiska
2012, t. 15, nr 4, s. 405417
JOANNA KOSTECKA*, ANNA MAZURPĄCZKA, TERESA JASIŃSKA, KAROLINA BATÓG
Uniwersytet Rzeszowski, Zakład Biologicznych Podstaw Rolnictwa i Edukacji Środowiskowej
ul. Ćwiklińskiej 2, 35601 Rzeszów
email: jkosteck@univ.rzeszow.pl
Pojęcie „świadczenia ekosystemowe”
i jego rola w edukacji dla zrównoważonego rozwoju
(na przykładzie bzu czarnego Sambucus nigra L.)
Ochrona środowiska dzisiaj to nie tylko promowanie innowacyjnych rozwiązań tech
nicznych, to przede wszystkim innowacyjny sposób myślenia i nowa kultura postępowania
i podejmowania działań na co dzień, spełniających rolę w profilaktyce kolejnych zniszczeń
środowiska naturalnego. Bogactwo świadczeń ekosystemów stanowi podstawę egzystencji
życia na Ziemi. Niestety, według Milenijnej Syntetycznej Oceny Ekosystemów, w XXI wieku
około 60% świadczeń ekosystemów w skali świata zostało zdegradowanych. O te pozostałe
musimy dbać i upowszechniać prawidłowe rozumienie ich znaczenia. Na szczególną uwagę
zasługują funkcje ekosystemów w obszarach wiejskich, które są często niezauważane
i niedoceniane. W pracy przedstawiono znaczenie roślin zielarskich na tle opisu świadczeń
ekosystemowych wsi na przykładzie dzikiego bzu czarnego (Sambucus nigra L.). Z powodu
swojego szerokiego zastosowania roślina ta jest nie tylko nazywana apteczką tych, którzy
mieszkają na wsi, ale może także stanowić ich dodatkowe źródło dochodu. Wrażliwość na
świadczenia ekosystemowe może zwiększyć szanse na poszukiwanie i dokonywanie bardziej
prośrodowiskowych wyborów także przy rozwiązywaniu problemów technicznych (również
w grupie działania zawodów inżynierskich).
Słowa kluczowe: ochrona środowiska, świadczenia ekosystemów, zrównoważony rozwój,
Sambucus nigra L
Wprowadzenie
Dyskusja nad praktycznym znaczeniem pojęcia „zrównoważony rozwój” (ZR)
i koniecznością jego implementacji w codzienne życie trwa od dawna. Obserwując
rzeczywistość od I Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 r., gdy zasadnicza
większość gospodarczopolitycznego świata przyjęła doktrynę jego realizacji
(a świat dalej rozwija się wg starych założeń ekonomicznopolitycznych), zastana
wiamy się z jednej strony, czy jest on prawdziwą i konieczną alternatywą dla do
tychczasowego paradygmatu wzrostu gospodarczego prowadzącego do wyczerpy
wania zasobów naturalnych, ubożenia biosfery i zachwiania równowagi
ekologicznej, a w konsekwencji zagłady Homo sapiens [13], czy może kojarzyć
go należy jedynie ze sprytnym hasłem nadużywanym przez polityków i menadże
rów przemysłu, którzy próbują ukryć brak rzeczywistych rozwiązań na rzecz
ochrony środowiska i cynicznie wykorzystują społeczną potrzebę działań w tym
kierunku dla skuteczniejszego reklamowania swoich produktów? [4]. Rozważając
406
J. Kostecka, A. MazurPączka, T. Jasińska, K. Batóg
szanse na funkcjonowanie zrównoważonej rzeczywistości warto pamiętać o twier
dzeniu Skolimowskiego [5] „… ekologia dzisiaj to nie tylko oczyszczalnie ścieków
i filtry na kominach; to przede wszystkim oczyszczenie naszych umysłów i dusz
…”. Podobne tezy rozważa Pawłowski [6], słusznie twierdząc, że zrównoważenie
rzeczywistości zależy od wyników dyskusji na poziomie etycznym i od odpowiedzi
na pytania: jakie wartości należy przyjąć i dlaczego postępować z ich uwzględnia
niem? Badania wykazują, że w XXI wieku więcej niż połowa światowych ekosys
temów została przez człowieka zdegradowana [7]. Zdrowy rozsądek nakazuje więc
podejmowanie działań dla pokonywania własnego i gatunkowego egoizmu
i przyjęcia postawy opiekuna przyrody. Postawa opiekuna przyrody prowadzi
z kolei do upowszechniania zrównoważonego rozwoju i retardacji (spowalniania)
przekształcania ekosystemów [8,9]. Można to osiągnąć przez ograniczanie wielo
płaszczyznowej konsumpcji i zużywania zasobów nieodnawialnych oraz dostoso
wanie rozwoju cywilizacyjnego i technologicznego do pojemności ekologicznej
planety [10].
Wielokrotnie wykazywano, że obok akceptacji dla kwestii o charakterze etycz
nym ważne są także kwestie praktyczne pokazujące rzeczy ważne tu i teraz, choć
z podkreśleniem strategii i perspektywy długoterminowej. Wydaje się, że do takich
kwestii zaliczyć należy obecne upowszechnianie pojęcia „świadczenie ekosyste
mowe” [2, 11, 12], któremu, tak jak i „zrównoważonemu rozwojowi”, przypisać
można cele i wartości na poziomie politycznym, środowiskowym i gospodarczo
społecznym. Oznaczać to może, że ich zdefiniowanie i upowszechnianie może
mieć konsekwencje praktyczne dla kulturowego upowszechniania zrównoważone
go rozwoju.
Obecnie wielu obserwatorów codzienności w Polsce ma prawo twierdzić, że jak
na razie zrównoważony rozwój (ZR) zgodny jest jedynie z normą prawną Konsty
tucji Rzeczpospolitej Polski [13] gdzie zapisano, że ochrona środowiska powinna
być realizowana właśnie zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. Samo poję
cie uszczegółowiono w ustawie Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia
2001 r. [14] jako „taki rozwój społecznogospodarczy, w którym następuje proces
integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem
równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych,
w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb po
szczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego, jak i przyszłych
pokoleń”.
1. Świadczenia ekosystemowe
Tworzenie rzeczywistości zrównoważonego rozwoju jest obecnie potrzebą
chwili i wymaga upowszechniania holistycznego rozważania problemów egzysten
cji człowieka w środowisku. Wydaje się, że przy prośrodowiskowym rozwiązywa
niu zarówno technicznych, jak i społecznych problemów, a także ich integracji
z ekonomicznym sposobem myślenia, pomocne może być upowszechnienie poję
Pojęcie „świadczenia ekosystemowe” i jego rola w edukacji dla zrównoważonego rozwoju …
407
cia „świadczenia ekosystemowe” (ecosystem services). Są one podzielone na zaso
bowe (provisioning), regulacyjne (regulating), kulturowe (cultural) i wspierające
(supporting), ale jak pokazują badania prowadzone przez autorów tej publikacji,
większość ludzi rozpoznaje głównie te z grupy zasobowych. Wynika to z faktu, że
przyroda od dawna traktowana jest instrumentalnie jako źródło zasobów, które
można zawłaszczać.
Wprowadzanie pojęcia „świadczenia ekosystemowe” (zwłaszcza tych z grupy
wspierających i regulacyjnych) do działań edukacyjnych otwiera nowe możliwości
uwrażliwiania na potrzebę podtrzymywania podstawowych powiązań człowieka
i przyrody.
Na szczególną uwagę zasługują funkcje ekosystemów w obszarach wiejskich, które
są często niezauważane i niedoceniane. W dobie postępującej globalizacji środowi
sko przyrodnicze obszarów wiejskich narażone jest na kolejne etapy antropopresji.
Wybory konsumenckie mieszkańców miast nadal wymuszają na rolnictwie zasady
produkcji przemysłowej. Stanowi to zagrożenie dla wszystkich świadczeń ekosys
temowych [15] na tych obszarach, a przecież istota rolnictwa musi opierać się na
procesach mających z założenia do czynienia z żywą materią; wszystkie produkty
rolne powinny powstawać w bogatych i różnorodnych procesach życia. Świadomi
współczesnych problemów musimy więc zacząć mieć na uwadze nie tylko wydaj
ność, ale również inne cele swojej działalności, takie jak wpływ na zdrowie, piękno
i trwałość.
Przed zrównoważonym rozwojem obszarów wiejskich i zrównoważonym rol
nictwem stoją jako bardzo ważne takie zadania jak:
−
podtrzymanie więzi człowieka z przyrodą i różnorodnością biologiczną,
−
humanizacja szeroko pojętego środowiska życia człowieka,
−
dostarczanie żywności dobrej jakości i innych surowców potrzebnych do pod
trzymania rozwoju cywilizacji,
−
kreowanie nowych wartości w kontekście potrzeb retardacji zmian przestrzeni
i zasobów przyrody w obszarach wiejskich [8,15].
W tworzeniu nowej rzeczywistości w przestrzeni wiejskiej ważne jest budowa
nie szacunku dla pracy rolników oraz kreowanie warunków ich godziwego życia
w oparciu o wystarczająco liczne źródła dochodu. Warto też stale podkreślać, że
zrównoważony rozwój obszarów wiejskich polega na podtrzymywaniu trwałości
świadczeń ekosystemowych [11,12], bo polska przestrzeń przyrodnicza w tych ob
szarach ma się nadal stosunkowo dobrze w porównaniu z wieloma ekosystemami
na Ziemi, których świadczenia zostały drastycznie zdegradowane [7]. Świadczenia
ekosystemowe polskich wsi posiadają więc wartość nie tylko o charakterze lokal
nym, ale również globalnym, z czego wielu ludzi nie zdaje sobie sprawy.
Świadczenia te, jak wspomniano wyżej, należą do grupy świadczeń zasobowych
(provisioning services) i obejmują: a) pokarm ● plony roślin uprawnych zbierane
jako pokarm dla ludzi i zwierząt hodowlanych (ziarno, warzywa, owoce); ● żywy
inwentarz hodowany na potrzeby własne lub handlowej konsumpcji (kury, świnie,
krowy, konie); ● żywność zbieraną z natury, czyli jadalne gatunki roślin i zwierząt
zebrane lub schwytane na wolności (owoce i orzechy, grzyby, dziczyzna);
408
J. Kostecka, A. MazurPączka, T. Jasińska, K. Batóg
b) surowce materiałowe ● drewno i inne produkty drewniane zebrane z natu
ralnych ekosystemów leśnych, plantacji czy niezalesionych gruntów (bale drew
niane, ścier drzewny, papier) ● skóry zwierzęce przetworzone skóry bydła, dzi
kich jeleniowatych c) paliwa z biomasy ● materiał biologiczny, który służy jako
źródło energii (drewno opałowe i węgiel drzewny, ziarno do produkcji etanolu,
guano); d) wody słodkie ● gruntowe, deszczowe i powierzchniowe wody do użytku
domowego, przemysłowego i zastosowań rolniczych (woda do picia, czyszczenia,
chłodzenia, procesów przemysłowych, wytwarzania energii elektrycznej, lub trans
portu); e) zasoby genetyczne ● informacja genetyczna wykorzystywana w hodowli
zwierząt, dla poprawy jakości roślin uprawnych i w biotechnologii (geny stosowa
ne w celu zwiększenia odporności roślin na choroby i szkodniki); f) biochemikalia
naturalne, leki i farmaceutyki ● leki, biocydy, dodatki do żywności, oraz inne ma
teriały biologiczne do użytku komercyjnego lub domowego (Echinacea, czosnek,
wyciągi używane do zwalczania szkodników).
Kolejna grupa świadczeń ekosystemowych to świadczenia regulacyjne (regula
ting services). Obejmują one: a) utrzymanie jakości powietrza ● ekosystemy mają
wpływ na jakość powietrza poprzez emisję różnych związków chemicznych do
atmosfery (np. służąc jako "źródło") lub pochłanianie różnych związków chemicz
nych z atmosfery (np. służąc jako "odbiornik": jeziora mogą służyć jako pochła
niacz przemysłowych emisji siarki, liście drzew i krzewów pochłaniają zanieczysz
czenia w pobliżu dróg); b) regulację klimatu ● globalną ekosystemy mają wpływ
na globalny klimat poprzez emisję gazów cieplarnianych lub aerozoli do atmosfery
lub poprzez pochłanianie gazów cieplarnianych lub aerozoli z atmosfery (lasy wy
chwytują i magazynują dwutlenek węgla) ● regionalną i lokalną ekosystemy
wpływają na lokalną i regionalną temperaturę, opady i inne czynniki klimatyczne
(np. lasy mogą mieć wpływ na poziom regionalnych opadów); c) regulowanie
przepływów wody ● ekosystemy wpływają na wielkość i termin odpływu wody,
występowanie powodzi, zasilanie warstw wodonośnych, w szczególności w zakre
sie możliwości magazynowania wody (tereny zalewowe rzek i mokradła mogą za
trzymywać wodę, co może zmniejszać występowanie powodzi bez zapotrzebowa
nia na infrastrukturę inżynierską i ochronę przeciwpowodziową); d) kontrolę erozji
● ekosystemy odgrywają rolę w utrzymaniu i uzupełnianiu profilu glebowego
i depozytu piasku (roślinność, np. trawy i drzewa zapobiega utracie gleby ze
względu na wiatr i deszcz, zapobiega zamuleniu dróg) e) oczyszczanie wody i ście
ków ● ekosystemy filtrują i biorą udział w rozkładzie odpadów organicznych i za
nieczyszczeń, uczestniczą w asymilacji i detoksykacji ksenobiotyków przez glebę
i w procesach podziemnych (mokradła usuwają szkodliwe zanieczyszczenia z wo
dy przez filtrację metali i materiałów organicznych, drobnoustroje glebowe uczest
niczą w rozkładzie odpadów organicznych, czyniąc je mniej szkodliwymi);
f) łagodzenie chorób ● ekosystemy mają wpływ na występowanie i liczebność pa
togenów ludzkich (niektóre lasy zmniejszają zagrożenie mikroorganizmami wody
stojącej); g) utrzymanie jakości gleby ● ekosystemy odgrywają rolę w utrzymaniu
aktywności, różnorodności biologicznej, produktywności gleby, regulacji przepły
wu substancji rozpuszczonych, przechowywaniu i recyklingu substancji odżyw
Pojęcie „świadczenia ekosystemowe” i jego rola w edukacji dla zrównoważonego rozwoju …
409
czych i gazów, niektóre organizmy napowietrzają glebę, poprawiają chemizm gle
by i zwiększają retencję wilgoci; h) łagodzenie występowania szkodników ● eko
systemy mają wpływ na rozpowszechnienie chorób i szkodników upraw
oraz chorób i pasożytów zwierząt hodowlanych (drapieżniki z okolicznych lasów,
takie jak nietoperze, ropuchy i węże zjadają szkodniki); i) zapylanie ● rola, jaką
ekosystemy odgrywają w przenoszeniu pyłku i zapylaniu (pszczoły, trzmiele,
motyle i inne owady zapylają rośliny); j) łagodzenie naturalnych zagrożeń ● eko
systemy w sposób naturalny zmniejszają szkody powodowane przez klęski żywio
łowe, takie jak huragany, pożary (utrzymywanie naturalnej częstotliwości
i intensywności pożaru, procesy biologicznego rozkładu redukują potencjalne za
grożenie pożarami).
Bioróżnorodność obszarów wiejskich decyduje także o świadczeniach kulturo
wych (cultural services) do których zaliczyć można: a) rekreację i ekoturystykę ●
ludzie czerpią przyjemności z ekosystemów naturalnych lub kulturowych (piesze
wycieczki, kemping, obserwacja ptaków, nurkowanie); b) wartości estetyczne
i duchowe ● duchowe, religijne, estetyczne, wewnętrzne, "egzystencjalne" lub po
dobne wartości (ludzie przywiązują się do ekosystemów, krajobrazów lub gatun
ków, pragną ochrony zagrożonych gatunków i rzadkich siedlisk); c) wartości edu
kacyjne i inspirujące ● ludzie tworzą dzieła literatury, malarstwa, muzyczne pod
natchnieniem ekosystemów (informacje pochodzące z ekosystemów wykorzysty
wane są do rozwoju intelektualnego, kultury, sztuki, designu i innowacji, struktura
liści drzew zainspirowała usprawnienia technologiczne w ogniwach słonecznych
elektrowni, „zielone szkoły” w rezerwatach przyrody stanowią pomoc w nauczaniu
i zdobywaniu umiejętności badawczych).
Ostatnią grupę świadczeń ekosystemowych stanowią usługi
wspierające
(supporting services). Są to naturalne procesy utrzymujące inne usługi ekosyste
mowe, takie jak: a) siedlisko ● naturalne lub półnaturalne przestrzenie, które
utrzymują populacje gatunków i chronią potencjał zespołów ekologicznych w celu
izolacji od zakłóceń (naturalne zbiorowiska roślinne stanowią bazę pokarmową
i rozrodczą dla owadów zapylających, rzeki i ujścia rzek zapewniają miejsca re
produkcji dla ryb i bezpieczny pobyt osobników młodocianych, duże wyspy i kory
tarze biologiczne pozwalają zwierzętom przetrwać pożary i inne zaburzenia); b)
obieg składników pokarmowych ● przepływ substancji odżywczych (np. azot, siar
ka, fosfor, węgiel) przez ekosystemy; c) produkcja pierwotna ● tworzenie materia
łu biologicznego przez rośliny w procesie fotosyntezy i asymilacji składników po
karmowych (glony i rośliny wyższe przekształcają światło słoneczne i substancje
odżywcze do biomasy, tworząc w ten sposób podstawę łańcucha pokarmowego
w ekosystemach lądowych i wodnych); d) krążenie wody ● przepływ wody przez
ekosystemy w stałej, ciekłej i gazowej formie (transfer wody z gleby do roślin,
z roślin do powietrza i przetwarzanie z powietrza na deszcz) [na podstawie 16
zmienione].
Człowiek od zarania swoich dziejów wykorzystuje świadczenia ekosystemów
związane ze światem roślin. Jak inne organizmy żywe, jesteśmy współużytkowni
kami ogromnego, żywego bogactwa, w którym szczególną rolę odgrywają zioła.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]