wykłady filozofia-francuska[1], filozofia
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Filozofia francuska w epoce Oświecenia
Oświecenie francuskie to 18 wiek.
Władza
Monarchia
Czterech królów – czterech Ludwików + jeden regent
Ludwik XIII(1610-1643) – za jego rządów działa kardynał Rechelieu(muszkieterowie !)
Ludwik XIV(1643-1715) – zwany „Królem Słońce”. Za jego panowania powstaje wystawny dwór
królewski na który zostają ściągnięci przedstawiciele rodów arystokratycznych z całego kraju.
Filip, książę Orleanu(p.o. króla do czasu osiągnięcia przez niego zdolności do rządzenia
Ludwik XV(1723-1774) - W chwili ogłoszenia pełnoletności(przejęcie władzy) ma 13 lat.
Ludwik XVI(1774-1793) - „człowiek słabego charakteru i miernej inteligencji”
14 lipca 1789 rozpoczyna się Wielka Rewolucja Francuska przerywając na kilkadziesiąt lat
panowanie królów we Francji.
Francja w XVII i XVIII wieku przeszła poważne zmiany. Za Ludwików XIII i XIV przekształciła się
z kraju podzielonego na wiele prowincji i departamentów w jednolity organizm państwowy. Opozycja
wewnętrzna(stare arystokratyczne rody) została unieszkodliwiona. Ludwik XIV stworzył dwór na
który pospraszał liczących się arystokratów i sprawił, że celem ich życia stało się walczenie o
przywileje w stylu podawanie królowi szklanki z winem. Sprawy zaczynają się psuć pod koniec
panowania XIV – Francja ponosi dosyć często klęski w wojnach. „W kraju zapanował głód, marazm i
bezrobocie.” . Ludwik XIV i XV podejmują wielokrotnie próby reformy finansów państwa(głównie
chodziło o próbę poprawy ściągalności podatków), ale bez sukcesów. Ostatecznie nieudolność
Ludwika XV prowadzi jego i jego rodzinę na szafot(1793)
Parlament
Drugi po królu ośrodek władzy. W XVII wieku działało ich 8, w XVIII 12. Stanowiły one wtedy ciała
sądownicze. Początkowo tylko rejestrowały rozporządzenia królewskie, z czasem otrzymały prawo
zgłaszania uwag. W okresie niepełnoletności Ludwika XIV(1715-1723) ich rola znacząco rośnie,
szczególnie parlamentu paryskiego, któremu podlegało niemal połowa kraju.. „Aż do rewolucji
parlament paryski będzie próbował występować w roli następcy Stanów Generalnych, ośrodka
opozycji przeciwko absolutyzmowi”. Członkowie parlamentów wywodzili się z zamożniejszych
części społeczeństwa a ich poglądy zwykle były bardziej konserwatywne niż rewolucyjne.
Społeczeństwo
Stan trzeci - Na początku wieku XVIII Francja liczyła ok 14-15 mln mieszkańców. W 1789 23-24
mln. Największym miastem XVII wieku był Paryż(700tys). Ponad 100tys miał też Lyon. Ważną
pozycję w miastach miały cechy skupiające rzemieślników. Wyższą od rzemieślników pozycję
społeczną mieli kupcy, których działalność doprowadziła do rozkwitu miast francuskich. Osobną
grupę stanowili
Stan drugi - W 1789 szlachta liczyła ok 200tys osób, w tym 4tys „szlachty po mieczu”(mogącej
wykazać swoją szlacheckość). Królowi byli przedstawiani przede wszystkim członkowie
najbogatszych i najstarszych rodów. Takie przedstawienie otwierało drogę do wysokich urzędów i
liczyło się przy projektach matrymonialnych. Życie dworskie było bardzo drogie(powozy, służba,
luksusowe ubrania). Szlachta arystokratyczna prowadziła zwykle tzw stół otwarty(każdy mógł przyjść
się najeść). Wszystko to powodowało, że ta część szlachty była najbardziej zadłużona(„szlachcic to
osoba, która jest zdolna do zaciągnięcia każdego długu i niezdolna do spłacenia żadnego z nich”)
Stan pierwszy – duchowieństwo ok 125 tys. Zwolnieni z większości podatków. Zwykle arystokracji
stanu duchowego(biskupi, opaci, itp) stanowiły osoby wywodzące się z rodzin
arystokratycznych(młodsi synowie, którzy nie dostawali spadku). „nie dostrzegali oni potrzeby
reformowania życia kościelnego i nie czynili o nie starania”. Na czele większości opactw stali
wyznaczeni przez króla tzw. opaci mandatariusze. „nie troszczyli się oni o życie zakonne, tylko o
pobory materialne”. Władz rewolucyjnej Francji przejęła dobra kościelne, zlikwidowała zakony nie
zajmujące się działalnością charytatywną i zobowiązała kler do przysięgi cywilnej.
Ośrodki życia umysłowego.
Dwór królewski – zdecydowanie najważniejszy ośrodek życia umysłowego. Król lub ew jego
faworyty potrafili zadbać o przyjemne życie artystów, filozofów, itp, itd.
Kolegia i szkoły wyższe – kadrę nauczającą stanowili w zdecydowanej większości duchowni.
Nauczanie prowadzone było po łacinie, która niebyła juz tak znana jak w poprzednich latach, co
powodowało, że niektóre osoby po skończeniu swojej edukacji(często szkoła średnia) skrzętnie
omijały te przybytki. Na uniwersytetach panował duch ostrożności i spoglądania na autorytety. Np w
1671 król zakazał wykładania Kartezjanizmu.
Akademie – organizuje skupiające ludzi nauki i sztuki. Największym poważaniem cieszyły się
Akademia Francuska i Akademia Nauk. Oceniane ambiwalentnie.
Salony literackie – miejsce spotkań tzw dobrego towarzystwa. Często prowadzone przez utytuowane
damy. „Najważniejszy był
espirit
, czyli dowcip, błyskotliwy, wciąż w pogoni za
bon mot
, za żartem,
wyczulony na subtelne skojarzenia”.
Poza tym życie umysłowe toczyło się w domach otwartych i kawiarniach.
II. OŚWIECENIE.
Oświecenie europejskie- fr.siecle de lumieres, niem-Aufklarang , ang- Enlightenment.
Ramy: Najwcześniej pojawiło się w drugiej połowie XVII wieku w Anglii, a do jego prekursorów
zalicza się John Lock ( 1632-1704r). Niemcy i przede wszystkim Christian Wolff ( 1679-1754 r).
Oświeceniu francuskiemu początek dało opublikowanie „ Listów Perskich” Monteskiusza w 1721 r.
Rozwój oświecenia stopniowo nabierał tempa i pojawiał się tam gdzie jeszcze nie tak dawno nikt nie
słyszał o francuskich filozofach- wschodnie i zachodnie kresy Europy ( np. Moskwa, Madryt,
Lizbona itp.) .Zapanowała ogólna moda na francuszczyznę. Kresu jej nie położyła nawet francuska
rewolucja i towarzysząca jej fala przemocy. Korzenie Oświecenia podcięła jedynie w samej Francji,
było to widoczne szczególnie w okresie jakobińskiego terroru- jego ofiarą padł w 1793 roku m.in.
Antoine Condorcet i tę datę uznaje się za graniczną Oświecenia.
1.GŁÓWNE MOTYWY I IDEE.
a) Motyw dążenia do osiągnięcia możliwie największej rozumności oraz idea rozumu jako ludzkiej
zdolności, która może i powinna być arbitrem we wszystkich istotnych życiowo sprawach. Podobny
motyw jak u Kartezjusza, ale epoka Oświecenia była trudnym okresem dla kartezjańskiego
racjonalizmu, gdyż stawiał na inny rodzaj rozumu niż powszechnie ceniony. U Kartezjusza jest to
rozum i rozumność, w których podstawową rolę odgrywa intelekt czyli władza umysłu najlepiej
radząca sobie w matematyce i logice, gorzej w fizyce a beznadziejnie w sprawach życia codziennego,
a to było ważne dla wielu myślicieli tamtej epoki. Przeciwstawiali temu typowi racjonalności
własne, np. John Lock. Propozycja była na tyle atrakcyjna,że Wolter w swoim „ Liście trzynastym- O
panu Locke” chwali go, dodając że Kartezjusz został stworzony aby wykryć błędy starożytnych, a
zastąpić je swoimi, kierując się „ bakalarskim rozumowaniem”. W liście „ O Kartezjuszu i
Newtonie” przedstawia żałosne skutki owego „ bakalarstwa” takiej jak „ wypełnienie wszechświata
wirami subtelnej materii” i doszukiwanie się we wszystkim skutków bodźca ,którego nikt nie
rozumie.
Wolter niewiele czytał, za to po sobie zostawił tj. jego wszystkie dzieła liczą 52 tomy. Jego twórczość
łączy zdrowy rozsądek tzn. tworzona jest w jakiejś mierze w oparciu o ludzką zdolność oraz stanowi
jej pochwałę i jest to widoczne szczególnie w powiastkach filozoficznych. ( tak samo u Diderota)
b) Motyw wyzwalania umysłu z różnego rodzaju błędów i uprzedzeń oraz idea obwiniania się o
skrępowanie go więzami ciemnoty, nietolerancji i fanatyzmu chrześcijaństwa. Kant uznał ten motyw
za najbardziej charakterystyczny rys epoki- w swojej rozprawce „ Was ist Aufklrarung?” ( Co to jest
Oświecenie?) odpowiada na pytanie następująco: Oświecenie jest wyrastaniem umysłu z wieku
dzieciństwa, charakteryzującego się bezkrytycznym przyjmowaniem tego, co mu podpowiadają
autorytety , oraz przechodzeniem do wieku dojrzałego , dla którego rzeczą normalną jest, że niczego z
góry nie akceptuje a wszystko krytycznie bada. Kant jednak w swoim krytycyzmie reprezentuje
mniejszość.
Większość jest reprezentowana przez Woltera. Był wychowankiem kolegium jezuickiego College
Louis Grand w Paryżu i ponoć nazwał Stary Testament nagromadzeniem opowieści i bajek,
apostołów naiwnymi, łatwowiernymi idiotami a Ojców Kościoła szarlatanami i oszustami.
Najbardziej znany apel Woltera:” trzeba rozdeptać to łajdactwo!”. Napisał on „ Traktat o tolerancji”,
który z tolerancja nie miał nic wspólnego( krytyka religii, nie tylko chrześcijaństwa).A co na to jemu
współcześni? Np.ksiądz Freron autor opublikowanej w 1757 roku książki „ Historia Kakuaków”
wymierzył swoją krytykę prosto w Woltera, a ten nie pozostał mu dłużny , wystawiając duchownego
na pośmiewisko.
c) motyw doskonalenia się ludzkości oraz idea postępu, który toruje sobie drogę poprzez dzieje. I
znowu nawiązanie do Woltera i jego „ Wieku Ludwika XIV”. Z przedstawionej tam wizji dziejów
wynika, że są one nagromadzeniem zbrodni, szaleństwa i nieszczęść, wśród których dostrzegamy
jedynie to co dobre. Porównuje owe szczęśliwe okresy do osad. Są one zamieszkiwane przez istoty
rozumne i cnotliwe. Początkowo są one nieliczne i otoczone przez „ oceany” ciemnoty itp. Jednak w
miarę upływu czasu jest ich coraz więcej i one mają decydujący wpływ.
Anne R. Turgot w „ Rozprawie o historii powszechnej” 1750 prezentuje przekonanie o
dobroczynnym wpływie na ludzkość wszystkiego co pojawiło się w jej dziejach, nawet
chrześcijaństwa ponieważ z tekstu wynika iż nawet największy fałsz prowadzi ostatecznie do prawdy,
nieprawość do prawości .Dzieje są scena największych bitew między skrajnościami ( np.dobro-zło)
w efekcie tego przekonania Turgot wygłasza w 1750 roku pochwałę ludzkości.
d)motyw powrotu do natury oraz idea Natury, która ma , a przynajmniej tak się zdaje matczyne
oblicze, stąd pojawienie się określenia Matka-Natura. W znaczeniu krytycznym był to odwrót od
ukształtowanej kultury, natomiast w apologetycznym pochwałę naturalnych zdolności i potrzeb
człowieka oraz tego wszystkiego, z czego czerpią swoje życiowe siły. Zarzutem wobec kultury jest
jej nienaturalność. Oznacza to, że podtrzymuje istnienie różnych urojonych rzeczy, odrywa człowieka
od człowieka i od jego środowiska naturalnego, nie pozwala mu żyć jakby chciał. W tym wypadku
bycie naturalnym oznaczało bycie i życie w zgodzie z samym sobą ,innymi i przyrodą. Na
podstawowym poziomie wszystko to łączył tzw „dobry dzikus”. Nie jest on jednak ideałem dla ludzi
oświecenia, okazuje się wręcz przeciwnie, ma zbyt mało zalet. W „ Kuzynku mistrza Rameau”
Diderot ryzykuje stwierdzenie, że dzikus pozostawiony sam sobie będzie siał spustoszenie. Dobroć
jego polega na tym, że jest dobrym materiałem edukacyjnym dla wychowawców.Jak ten proces
powinien wyglądać przedstawia Rousseau w „ Emilu”.
Idee oświeceniowe rozwijały się w różnych kierunkach ,o różnym zabarwieniu, tak,że zatracony
został główny sens. Przykład: Wolter i dwa jego wiersze „Światowiec” będący apologią człowieka
,który weryfikuje owe motywy i idee wobec swojego życia codziennego. Drugi „ Obrona
Światowca”, którego bohaterami jest para dzikusów, którą możemy odczytywać jako Adama i Ewę.
Można w tym dopatrywać się obrony rozumu, pochwały wyzwolenia z religijnych przesądów itp.
2.WIELKA ENCYKLOPEDIA
Encyklopedia czyli słownik rozumowy nauk, sztuk i rzemiosł. Jej objętość ( razem z suplementami
oraz tomami plansz ponad 30 wolumenów) musiała budzić uznanie.Zaczęło się w 1745 e od
zaproponowania przez Anglika Millsa i Niemca Selliusa paryskiej spółce wydawniczej „ Andre F.Le
Breton i s-ka” anglojęzycznegosłownika encyklopedycznego Ephraima Chambersa., który wyróżniał
się jasnym układem haseł, w których dominowały tematy artystyczne i filozoficzne oraz zaopatrzono
je w odsyłacze. W 1746 roku wydawca zwrócił się do Diderota, a ten nie czując się zbyt pewnie w
obrębie nauk ścisłych zaproponował na współredaktora, członka FAN-u d’Alemberta( 1717-1783).
Diderot został złapany i osadzony w więzieniu i dopiero po jego wyjściu ruszyły prace redakcyjne
.Zastrzeżenia co do wcielenia dzieła Chambersa .Całość opracowania miała się zamknąć w 10
tomach. Ukazanie pierwszego tomu Encyklopedii w 1751 roku wzbudziło krytykę Dwie pierwsze
części napisał d’Alembert, trzecią Diderot. Ten ostatni był także autorem tablicy „ Obraz systemu
wiedzy ludzkiej” wzorowanej na Baconie oraz komentarza pt” Wykład szczegółowywiedzy
ludzkiej”. Z wstępu wynika,że cała wiedza pochodzi jedynie z ludzkich zdolności poznawczych. Tom
drugi ukazał się w styczniu 1752 roku i jedynie rozwijał i dostarczał uzasadnień dla genetycznych tez
sformułowanych w art. wstępnym. Efektem była konfiskata obu tomów przez Królewską Radę Stanu.
Nie zakazano jednak wydawania dalszych tomów encyklopedii- ale mieli ją przygotować jezuici, po
interwencji d’Argensona odstąpiono od tego pomysłu. W listopadzie 1753 roku ukazał się tom trzeci,
a do listopada 1757 roku cztery następne. Zmuszono do odstapienia od pracy d’Alemberta i innych
wspólpracowników.. Diderot nie odstąpił od pracy i w 1765 roku ukazało się 10 kolejnych tomów i
kilka książek z ilustacjami, wydane w Paryżu chociaz w obawie przed represjami podano w nich
Neuchatel.
Diderot nie miał wpływu na to co opublikowano w ostatnich częściach tj. w wydanych w 1776-1777
roku dwóch tomów suplementów i w 1780 roku dwa tomy skorowidzów.
Przeciwnicy zarzucali ,że czerpie namiętnie z poprzednich książek, czasopism itd. oraz, że
przepuściła kilka błędów i głupot.
Encyklopedia ta jest dziełem eklektycznym tzn, że zawiera mocno zróżnicowaną tematyke a jej
autorzy wyznają różne opcje filozoficzne. Jednak ma to swoje granice,wyznaczają je motywy i idee
Oświecenia- centralne miejsce zajmuje w niej człowiek.
Autorzy dzieła nie byli ateistami, tylko deistami i wyraża się to w pojmowaniu i przyjmowaniu
Najwyższej Istoty jako Boga-Zegarmistrza, Architekta, Geometry, ale nie ma to nic wspólnego z
chrześcijaństwem. Nie ingeruje w bieg świata, jedynie powołał go do istnienia. Mieli trudności z
określeniem swojej postawy religijnej , z odróżnieniem jej od teizmu.Z tym problemem borykał się
również Wolter.
3.HISTORIA NATURALNA.
Jest wizytówką tamtej epoki. Dla ludzi nie związanych z filozofią ani nauką była sztuka pokazania
bogactw przyrody oraz wykazania przez tych , którzy albo owe bogactwa zbierali, albo je
prezentowali- tzw.ciekawskimi, że interesują się tym, czym powinien oświecony człowiek i mają
swój wkład w oświecanie ludzkości.
GEORGES LOUIS LECLERC (1707-1788)
Syn urzędnika królewskiego i wykształconej mieszczanki. Skończył studia medyczne, botanike i
matematyke .Przełomowy dla niego był rok 1739 kiedy objął wtedy funkcje intendenta w
Królewskim Ogrodzie Botanicznym i miał za zadanie sporządzić katalog znajdujących się tam roślin.
Dzięki temu powstała licząca kilkadziesiąt tomów Historia Naturalna, której pierwszytom ukazał się
w 1749 roku, ostatni w 1804 roku. Najważniejszym tomem jest piąty pt. Epoki natury-
przedstawiające etapy historii geologicznej ziemi i dający początek paleontologii. Odnajduje się w
tym dziele zalążki teorii ewolucji.
PIERRE LOUIS MOREAU DE MAUPERTIUS(1698-1759)
Znawca i zwolennik fizyki Newtona, potrafił dokonać szczegółowych pomiarów Ziemi ( potwierdziły
one np. newtonowską iż Ziemia jest spłaszczoną sferoidą). W 1731 wybrany do Francuskiej
Akademii Nauka, a w 1741 roku do Pruskiej Królewskiej Akademii nauk, gdzie nawet pełnił funkcję
jej prezesa. W karierze zaszkodził mu jego „Szkic o kosmologii” opublikowany w 1750 roku,
zarzucono mu że zasada którą sformułował jest plagiatem odkrycia Leibniza.
Jego najważniejszymi dziełami są: „Venus physique”z 1745 roku, w którym podejmuje problem
mieszania ras, który chce zbadać okiem nie metafizyka a przyrodnika. Dociekliwi mogą dopatrzyć się
w tym dziele zalążków współczesnej teorii mutacji.
„ System przyrody” z 1751 roku. Rozważania z zakresu genetyki- przede wszystkim zwierząt
domowych. W tej książce pojawia się właśnie zasada najmniejszej ilości działania ,która mówi,że
przyroda w sprawianiu skutków posługuje się zawsze najprostszymi środkami.Bednarczyk twierdzi
jednak,że Maupertuis nie tyle ją sformułował co podniósł jej rangę do prawa metafizycznego.
PIERRE GEORGES JEAN CABANIS ( 1757-1808)
Autor m.in “ Raportów o fizyce i o moralności człowieka” . Nie wprowadził jakichś nowatorskich
rozwiązań w filozofii, obcując z Holbachem i Condillaciem przejął nieskomplikowaną wersję
naturalizmu mechanistycznego.Bardziej interesujący jako fizjolog,psycholog i psychiatra , tak, że
Michel Forcault poświęcił mu sporo miejsca w swojej książce pt” Historia szaleństwa w dobie
klasycyzmu”-zwraca uwagę , że Cabanis śmiało występuje przeciwko izolowaniu szaleńców nie
zadając sobie trudu ustalenia jaki charakter ma to szaleństwo.
4.DEKLARACJA PAW CZŁOWIEKA I OBYWATELA.
Z 26 sierpnia 1789r, ponieważ istnieje jeszcze,jakobińska z 1793 r, która może razić swoim
radykalizmem i populizmem. Pierwsza też nie jest wolna od błędów, jak pisze m.in. Jacques
Godechot wytyka jej niekompletność, kompromisowość ( w stosunku do religii), lapidarność.
Z tej ostatniej frakcje polityczne wyprowadzały bardzo różniące się między sobą wnioski- tzw.
Anglofile chcieli parlamentu dwuizbowego oraz przyznania królowi sporych uprawnień, a frakcja
patriotów zupełnie odwrotnie.Deklaracja jest składana przez oświeconą część społeczeństwa i wyraża
jej interesy. Ta część społeczeństwa nie jest bliżej nieokreślona ale jest to zbiór jednostek mający
określone potrzeby i wymagania- dlatego mówi się w niej „ o prawach człowieka i obywatela”,
którego znakiem rozpoznawczym jest posługiwanie rozumem. Deklaracja jest rozwinięciem i
skonkretyzowaniem dwóch kwestii- wolności i równości- expressis verbis, w pierwszym zdania art.I
stwierdza się ,że „ ludzie rodzą się i pozostają wolnymi i równymi co do praw.” Wolność jest dla
człowieka oświeconego sprawą nadrzędną, takiemu człowiekowi wolno być rozumnym, natomiast nie
wolno być bezrozumnym. Wolno mu czynić wszystko co nie jest szkodą dla drugiego człowieka,
oznacza to ,że wolno rozwijać swoje zdolności, wykorzystywać je do pomnażania dóbr, korzystać z
nich aby zaspokoić swoje potrzeby, kultywować swoje przekonania ,za które nikt nie może być
ganiony, jeśli nie zakłóca porządku publicznego. Wolno także głosić, wymieniać swoje poglądy.->
wszystko to zalicza się do wolności osobistych , a istnieją jeszcze wolności polityczne czyli prawo do
tworzenia ustaw, powoływanie swoich władz publicznych, rozliczanie ich z wykonanych
obowiązków oraz wolności szczegółowych tj prawo do własności. Jeśli chcemy konkretnie
powiedzieć o tym czego człowiekowi nie wolno to nie wolno mu naruszyć praw , które sam
ustanowił, uchylić od odpowiedzialności, samowolnie wydawać ustaw, sprawować władzędla
własnych korzyści. Niejasno jest przedstawiony problem równości. Nie chodzi o równość w każdym
względzie ale o równość co do praw. Podstawą różnic społecznych może być wyłącznie wzgląd na
pożytek społeczny, ktoś kto nie jest użyteczny społecznie nie powinien zbyt wiele oczekiwać od
innych. -> może to być przyczyną nieporozumień.
Deklaracja jakobińska z 1789 roku, rozbieżności: postawienie kwestii równości przed kwestiami
wolność .Po przejęciu władzy( 2.06.1793 roku) wprowadzili prawdziwy terror i dyktaturę. Według D.
Greera życie straciło ok. 35-40 tys. Ludzi. 5.04 1794 roku stracono Dantona i Desmoulinesa a 20.07
Robespierre’a , Saint-Justa, Cou-thona. Spadkobiercy rewolucjonistów uznali, że konieczne jest
uściślenie pojęć występujących w obu deklaracjach, szczególnie pojęcia równości
5.KRYTYCY OŚWIECENIA.
Najsurowszymi krytykami oświecenia są zazwyczaj ci, którzy myślą po chrześcijańsku i pragną
zachować jak najwięcej z tego typu myślenia..
KS. FRERON.
W swoim Roczniku literackim pisał, że oświecenie jest jedną z epok , w której pojawiło się tylu
twórców atakujących religię chrześcijańską, jest to wyrazem słabości ich ducha . Nie atakowaliby jej
gdyby wewnętrznie się jej nie obawiali.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]