wyklad 9, historia mysli ekonomicznej - wyklady
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
3.3Pogl
ą
dy Davida Ricardo na zysk, rent
ę
gruntow
ą
i wzrost gospodarczy. Socjalizm
ricardia
ń
ski
1
3.3.1 Teoria zysku Ricardo.
Ricardo nie stworzył w zasadzie rozwiniętej
teorii zysku
. Wynika to stąd, Ŝe według niego kapitał
jest naturalną kategorią ekonomiczną i zysk ma charakter naturalny (zysk wynika z faktu odroczenia
konsumpcji). Zatem Ricardo ogranicza się do stwierdzenia, Ŝe zysk jest rynkową formą przejawiania
się kategorii wartości dodatkowej. Ricardo uwaŜał co prawda, Ŝe zysk i płaca są kategoriami
przeciwstawnymi, a więc w krótkim okresie jedna moŜe wzrastać tylko kosztem drugiej.
Teorię tę w specyficzny sposób zinterpretował Marks tworząc swoją teorię wyzysku, co jednak było
ogólnie sprzeczne z poglądami Ricardo. Ricardo widział, co prawda, sprzeczności pomiędzy
proletariatem i burŜuazją przemysłową, traktował ją jednak jako naturalną sprzeczność interesów,
która występuje zawsze pomiędzy pracodawcami a pracobiorcami. Marks w swoich dziełach
przypisywał nawet Ricardo poglądy, których ten nigdy nie wygłaszał.
W odpowiedzi na krytykę teorii ceny produkcji, Ricardo zaproponował zboŜową wersję teorii zysku.
ZałóŜmy, Ŝe gospodarka składa się z dwóch sektorów:
a) rolnictwo: wytwarza dobro jednorodne - zboŜe,
b) przemysł: wytwarza dobro jednorodne - sukno.
ZboŜe jest dobrem podstawowym i jest nabywane wyłącznie z płac. Z kolei sukno jest dobrem
luksusowym i jest nabywane z zysków i rent. W rolnictwie wszystkie efekty i nakłady moŜna ująć
w zboŜu. W związku z tym stopa zysku wyraŜona w zboŜu jest dokładnie taka sama jak stopa zysku
w ujęciu pienięŜnym, gdyŜ kaŜda zmiana ceny jednostkowej zboŜa w takim samym stopniu oddziałuje
na efekty jak i na nakłady. Ta zboŜowa stopa zysku - czyli stopa zysku określona poza rynkiem -
określa teŜ stopę zysku w przemyśle, czyli całej gospodarce. W związku z tym, jeśli np. cena jednostki
zboŜa spada to cena sukna wyraŜona w zboŜu musi spaść, po to, aby stopa zysku w przemyśle była
dalej taka sama jak w rolnictwie. Zatem stopę zysku w gospodarce określają techniczne warunki
produkcji zboŜa, czyli funkcja produkcji zboŜa. ZboŜowa wersja tej teorii Ricardo jest logiczną
i pozornie przekonującą odpowiedzią na krytykę teorii ceny produkcji. Jednak teoria ta oparta jest na
bardzo restryktywnym (ostrym) załoŜeniu, Ŝe zboŜe jest nabywane wyłącznie z wypłat, a z kolei sukno
wyłącznie z zysków i rent.
3.3.2 Teoria renty gruntowej.
Ricardo włączył się takŜe do dyskusji nad zagadnieniem
renty gruntowej
. Na przełomie XVIII i XIX
wieku toczyła się wśród ekonomistów Ŝywa dyskusja na temat istoty renty gruntowej, a więc prawa do
utrzymywania dochodów z własności ziemi. Większość ekonomistów uwaŜa, Ŝe rentę gruntową naleŜy
wywodzić bądź z naturalnej produkcyjności ziemi (renta gruntowa jest nadzwyczajnym dodatkiem
wynikającym z faktu, Ŝe w rolnictwie nakłady są niŜsze od efektów) lub z tzw. szczodrości przyrody.
1
Wykład opracowano na podstawie: B.Fiedor,
Materiały do wykładów z historii my
ś
li ekonomicznej
, Wrocław AE
2003 (maszynopis) oraz Z.Jakubczyk,
Materiały do
ć
wicze
ń
z historii my
ś
li ekonomicznej
, Wrocław AE 2003
(maszynopis).
dr inŜ. Zbigniew Jakubczyk
1
Historia myśli ekonomicznej
James Anderson
2
i Edwin West wiązali rentę z
naturaln
ą
produkcyjno
ś
ci
ą
ziemi
w ten sposób, Ŝe
podstawą określania cen produktów rolnych są najlepsze warunki wytwarzania.
Ricardo podszedł do zagadnienia w zupełnie inny sposób próbując powiązać teorię renty gruntowej
ze swoją teorią wartości opartą na pracy. Ricardo stworzył pewien model idealny, w którym występują
trzy grupy osób:
a)
właściciel ziemski, który nie pracuje i chce czerpać korzyści z samego faktu posiadania ziemi,
b) dzierŜawca – kapitalista, który traktuje gospodarstwo, tak jak kaŜdą inna działalność
produkcyjną,
c) robotnik rolny, sprzedający tylko swą pracę.
Ricardo przyjmuje, Ŝe rolnictwo funkcjonuje tak jak wszystkie inne dziedziny wytwarzania i Ŝe
działają w nim mechanizmy wolnej konkurencji. Przyjmuje teŜ, mimo iŜ zasoby ziemi są ograniczone,
Ŝe inwestorzy mają swobodę dokonywania przepływu kapitałów pomiędzy przemysłem a rolnictwem.
ZałoŜenia Ricardo były następujące:
-
w miarę rozwoju społeczeństwa, a przede wszystkim w miarę wzrostu ludności robotniczej,
rolnictwo bierze pod uprawę ziemię o coraz to niŜszej urodzajności. Tak więc produkt społeczny
rolnictwa musi rosnąć wolniej niŜ koszty produkcji rolnej. Podobne skutki będzie rodzić
zróŜnicowane połoŜenie działek rolnych względem np. rynków zbytu. Ta sama zaleŜność
występuje, gdy rozpatrujemy proces intensyfikacji produkcji rolnej na ziemiach o danej
urodzajności. Łączne nakłady kapitałowe rosną szybciej niŜ produkt. Są to objawy prawa
malejącej urodzajności krańcowej ziemi przedstawionej wcześniej przez francuskiego fizjokratę
Turgota. Prawo to weszło później do teorii mikroekonomii jako prawo malejącej produkcyjności
krańcowej;
-
swoboda przepływu kapitału. Rolnictwo jest włączone do mechanizmu konkurencji
międzygałęziowej. Oznacza to, Ŝe osoba inwestująca swój kapitał w rolnictwie oczekuje, Ŝe
uzyska, tak samo jak w przemyśle, przynajmniej przeciętną stopę zysku. Z kolei, z punktu
widzenia właścicieli ziemi oznacza to, Ŝe zawsze znajdzie się inwestor, który zgodzi się
gospodarować uzyskując tylko zysk przeciętny, oddając nadwyŜkę ponad przeciętną stopę
zysku w postaci renty właścicieli.
W swej analizie Ricardo wyodrębnia rentę róŜniczkową I i II. Pierwsza związana jest ze
zróŜnicowaniem
warunków
naturalnych,
druga
natomiast
warunków
technicznych,
czyli
z intensyfikacją kapitałową.
JeŜeli kaŜdy kapitalista – dzierŜawca chce otrzymać od wyłoŜonego kapitału zysk przeciętny,
a więc taki, który otrzymuje się w innych gałęziach sfery przemysłowej, to oznacza, Ŝe taki zysk muszą
otrzymać takŜe dzierŜawcy wytwarzający na ziemiach najgorszych. Ci, którzy uprawiają ziemie lepsze
uzyskują więc nadwyŜkę ponad zysk przeciętny. W warunkach monopolu ziemi i prywatnej własności,
nadwyŜka ta zostaje przechwycona przez właściciela ziemi. Jest to właśnie renta gruntowa.
Koncepcja ta posiada jednak pewną słabość, gdyŜ nie wynika z niej, co jest źródłem renty
właścicieli działek najgorszych.
2
J.Anderson,
Extract of rent.
dr inŜ. Zbigniew Jakubczyk
2
Historia myśli ekonomicznej
Z rozumowania Ricardo wynika, Ŝe jeŜeli renta gruntowa ma mieć swoje źródło w nakładach pracy,
poniesionych przy produkcji rolnej, to wartość produktu globalnego rolnictwa oraz pojedynczego
gospodarstwa rolnego musi być określona warunkami produkcji ziem najgorszych. PoniewaŜ teoria
renty gruntowej stała się podstawą współczesnej teorii produkcyjności krańcowej, na początku wieku
XX bardzo silnie krytykował ją Lenin. Nie pasowała mu ona do jego teorii wyzysku.
Sama teoria Ricardo miała jednak antyfeudalny wydźwięk społeczny. Ricardo uwaŜał bowiem, Ŝe
jeŜeli w kapitalizmie zapanuje kryzys, to nie z winy kapitalistów, lecz z winy wielkich właścicieli
ziemskich. Uzasadnienie było, następujące: w miarę rozwoju społecznego następuje wzrost rent
gruntowych przejmujemy bowiem coraz gorsze ziemie, a więc tym samym przeciętna renta rośnie.
Społeczeństwo zmuszone jest do płacenia haraczu wielkim właścicielom ziemskim. Ich interesy godzą
w ogólny rozwój społeczno-gospodarczy. Mechanizm renty dotyczy takŜe górnictwa i rybołówstwa,
czyli tych sfer działalności gospodarczej, gdzie istnieje moŜliwość uzyskania dochodu z własności bez
angaŜowania kapitału.
3.3.3 Problemy wzrostu gospodarczego.
W ramach teorii wzrostu (rozwoju) gospodarczego Ricardo bada, w jaki sposób zmiany
w proporcjach funkcjonalnego podziału dochodu wpływają na długookresową dynamikę gospodarki.
Teoria ta nazwana jest teorią wzrostu zerowego, gdyŜ jej konkluzja jest taka, Ŝe gospodarka zmierza
do zerowej stopy wzrostu.
Ricardo przyjmuje następujące załoŜenia:
a) działa prawo malejącej urodzajności / prawo malejących przychodów,
b) działa długookresowe prawo płacy Ricardo,
c) w gospodarce występuje zrównanie:
- zysków z oszczędnościami,
- oszczędności z inwestycjami.
Skutki działania prawa malejącej produkcyjności dotyczą trzech sfer działalności:
1) Rolnictwa:
-
produkt/dochód rośnie mniej proporcjonalnie niŜ zatrudnienie,
-
rośnie wysokość i udział rent,
-
występuje
postęp
techniczny,
ale
nie
rekompensuje
skutków
prawa
malejącej
produkcyjności.
2) Przemysłu: skutki prawa malejącej produkcyjności stają się równowaŜne z postępem
technicznym i korzyściami skali,
3) Gospodarki
traktowanej
jako
całość:
w
długim
okresie
przewaŜa
prawo
malejącej
produkcyjności, co powoduje spadek funkcji tempa wzrostu produktu społecznego.
W zakresie długookresowego działania prawa pracy Ricardo pojawia się zaleŜność, którą moŜemy
zapisać funkcyjnie:
dr inŜ. Zbigniew Jakubczyk
3
Historia myśli ekonomicznej
dL
dL
[
]
(
( )
)
s
=
d
=
f
w
-
w
t
dt
dt
(1)
gdzie
[f(w - w(t)]
jest rozbieŜnością pomiędzy płacą rynkową a naturalną. Równanie to moŜna
interpretować następująco: tempo wzrostu popytu na pracę/podaŜy pracy zaleŜy od
rozpiętości między płacą rynkową a naturalną.
MoŜna wyróŜnić dwie przyczyny wzrostu płac:
-
wzrost rent powodujący wzrost cen produktów rolnych, inaczej mówiąc wzrost "funduszu
utrzymania robotników'',
-
czynnik kulturowo-instytucjonalny oparty przede wszystkim na wzroście potrzeb wyŜszego
rzędu u robotników. Ten drugi czynnik moŜe wywołać spadek stopy wzrostu gospodarczego.
Wzrost gospodarczy jest natomiast ściśle powiązany z akumulacją kapitału, czyli skłonnością
kapitalistów do inwestowania.
Popyt na pracę w modelu Ricardo zaleŜy nie tylko od wysokości płac, czy sytuacji na rynku pracy,
ale równieŜ od akumulacji. Poprzez inwestycje zatrudnia się pracę, po to, aby uzyskać przychody.
Popyt na pracę będzie więc zaleŜał w duŜej mierze od spodziewanej rentowności kapitału.
Ponownie przedstawimy to w postaci formalnej:
dL
d
/dt = [f(w - w(t)] = g(dK/dt)
(2)
K
- zasoby kapitałowe
g
- parametr zmienny w czasie zaleŜny od rentowności.
W tej sytuacji moŜna sobie odpowiedzieć na pytanie, od czego zaleŜy stopa akumulacji? W modelu
Ricardo jest ona uzaleŜniona od dwóch czynników:
*
- poziomu czystego dochodu
(y-w(t)
L)
,
- skłonności kapitalistów do oszczędzania
(r-r
m
),
y – dochód brutto,
r
- rzeczywista stopa zysku,
r
m
- minimalna stopa zysku, która odpowiada naturalnemu ryzyku gospodarowania.
Ponownie sięgniemy do zapisu formalnego:
dK
= f( y-w(t); r-r
m
)
(3)
dt
Zdaniem Ricardo, gospodarka ma tendencję do zmierzania w kierunku stanu stacjonarnego.
W miarę przejmowania działek coraz to gorszych wzrasta renta gruntowa. Zaczyna jednocześnie
w coraz to silniejszym stopniu działać prawo malejącej produkcyjności ziemi. Skutki działania tego
prawa nie są w sposób wystarczający rekompensowane występowaniem rosnących przychodów
dr inŜ. Zbigniew Jakubczyk
4
Historia myśli ekonomicznej
w przemyśle przetwórczym. Działanie tego prawa w sposób negatywny oddziałuje na tempo
akumulacji, prowadząc gospodarkę w kierunku stanu stacjonarnego. Stan ten moŜe się jednak
charakteryzować róŜnym poziomem dochodów
per capita,
odmiennymi wielkościami populacji oraz
odmiennym poziomem płac.
ZróŜnicowanie tych wielkości jest determinowane czynnikami natury kulturowej, społecznej czy teŜ
politycznej. Kluczową rolę odgrywa tutaj podział nadwyŜki ekonomicznej pomiędzy płace a zyski, czyli
pomiędzy pracę i kapitał. PoniewaŜ wielkość zasobów siły roboczej jest u Ricarda funkcją płac,
występuje negatywna korelacja pomiędzy poziomem dochodów ludności robotniczej a wzrostem
gospodarczym. Im wyŜszy poziom płac, tym szybciej gospodarka osiągnie stan stacjonarny.
Rys.1
Ruch gospodarki w kierunku stanu stacjonarnego
PRAWO MALEJACEJ
PRODUKTYWNOSCI ZIEMI
WZROST RENT
GRUNTOWYCH I
INNYCH RENT
NATURALNYCH
WZROST RENT
GRUNTOWYCH
PROWAZI DO
WZROSTU CEN
PRODUKTÓW
ROLNYCH, A
POTEM INNYCH
DÓBR
SPADEK MASY I
UDZIAŁU ZYSKU W
PRODUKCIE
SPOŁECZNYM
SPADEK
AKUMULACJI
KAPITAŁU
WZROST PŁAC
NOMINALNYCH
OGÓLNA STAGNACJA
GOSPODARCZA
Źródło: B.Fiedor,
Materiały do wykładów z historii my
ś
li ekonomicznej.
Wrocław AE 2003
,
(maszynopis).
Cechami stanu stacjonarnego są:
- brak akumulacji netto,
- stała liczba ludności,
- stałe płace,
- zyski wystarczają jedynie na kompensację "naturalnego ryzyka".
3.3.4 Ricardo a koncepcje socjalistyczne.
Ricardo badał rozwój gospodarki kapitalistycznej, zarówno w ujęciu statycznym jak i dynamicznym.
Zdawał sobie sprawę z ułomności systemu, uwaŜał jednak, Ŝe Ŝaden lepszy ustrój nie jest moŜliwy. Za
szkodliwe uwaŜał te koncepcje, które krytykowały system kapitalistyczny, a zwłaszcza własność
prywatną. NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe Ricardo działał w okresie duŜej popularności poglądów socjalistów
angielskich, a w szczególności Godwina. O ile Ricardo uwaŜał, Ŝe natura ludzka jest niezmienna
i statystycznie rzecz biorąc zbliŜona jest ona do
homo oeconomicus
, to Godwin uwaŜał, Ŝe wszelkie
dr inŜ. Zbigniew Jakubczyk
5
Historia myśli ekonomicznej
[ Pobierz całość w formacie PDF ]