wyklad 4 merkantylizm jako doktryna eopki pierwotnej akumulacji kapitalu, historia mysli ekonomicznej - wyklady
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
2.3. Merkantylizm jako doktryna epoki pierwotnej akumulacji kapitału
2.3.1. Tło społeczno–ekonomiczne
Średniowiecze było epoką, która krzewiła ascezę i kontemplację, przejawy Ŝycia gospodarczego
były traktowane jako zło konieczne. U schyłku średniowiecza i w epoce Odrodzenia pojawiło się
jednak szereg procesów, zarówno ekonomicznych, społecznych i technicznych, które wymuszają
odejście od naturalnych form gospodarowania, a z drugiej strony skłaniają do szerszych rozwaŜań
teoretycznych. Pojawiły się ruchy intelektualne i kulturowe, które kontestowały istniejący system
wartości. NajwaŜniejsze z nich to:
a) Od końca XV wieku trwa ciąg wielkich odkryć geograficznych, oraz powstanie wielu
wynalazków technicznych. NajwaŜniejszym wynalazkiem było ulepszenie produkcji hutniczej.
Zwiększyła się takŜe wydajność pracy w rolnictwie.
b) Powstanie
silnych
monarchii
narodowych.
Powstały
one
w
wyniku
przezwycięŜenia
wielowiekowego rozbicia dzielnicowego. Początkowo były to: Hiszpania i Portugalia, następnie
Niderlandy i Wielka Brytania. Efektem ekonomicznym tych procesów było rozszerzenie rynków
wewnętrznych. Zawiązywała się teŜ symbioza kapitału kupieckiego i monarchii absolutnych.
c)
Tworzenie się zrębów formacji kapitalistycznej:
-
Rozwój kapitału handlowego, który wyrastał z kapitału kupieckiego i poŜyczkowego.
-
Proces ogradzania w Anglii – był to proces prawnego przejmowania gruntów, będących
zwyczajowo własnością wspólnoty lokalnej, przez wielkich właścicieli ziemskich tak
zwanych landlordów. Proces ten był połączony z ogradzaniem, które objęło początkowo
pastwiska, a następnie grunty orne. Był to klasyczny konflikt prawa pisanego
i zwyczajowego. ( T. Moore stwierdził „owce zjadły ludzi”).
-
Tworzenie się duŜej grupy bezrobotnych powstałej z byłych chłopów wyrugowanych ze
wsi wskutek ogradzania oraz ze zdemobilizowanych Ŝołnierzy.
-
Rozwój przemysłu okrętowego, który pobudzał rozwój innych gałęzi przemysłu.
d) Oddziaływanie klimatu politycznego Odrodzenia:
-
Spadek roli Kościoła.
-
Degradacja scholastyki.
-
Powstanie reformacji – reformatorzy: Luter (Niemcy), Kalwin (Szwajcaria i częściowo
Francja), Jacques Lefèvre d’Etaples (Francja), Huss (Czechy), Henryk VIII (Anglia).
-
Przemiany w nauce, kulturze i sztuce, zainteresowanie się Ŝyciem doczesnym.
-
Rozwój nauk przyrodniczych, Kopernik, Galileusz, G.Bruno.
Rozwój nauk społecznych (Machiavelli
1
, A.Frycz- Modrzewski).
-
2.3.2. Ogólna charakterystyka kierunku
W epoce tej nastąpił silny rozwój rozwaŜań omawiających zagadnienia pieniądza. Rozwijały się
trzy podstawowe teorie pieniądza:
1
dr inŜ. Zbigniew Jakubczyk
1
Historia myśli ekonomicznej
·
metalistyczna
– akcentuje tak zwaną wartość wewnętrzną pieniądza; walor monety, jej siła
nabywcza zaleŜy od ilości zawartego kruszcu. Zwolennicy tej teorii przeciwstawiali się tak
zwanemu "psuciu" monety, czyli obniŜaniu zawartości kruszcu w stosunku do nominału.
Francuski merkantylista Malestroict napisał w 1566 rozprawkę o paradoksach pieniądza,
w której twierdzi, Ŝe mimo wzrostu cen za towary płaci się tyle samo kruszcu, co przed trzystu
laty, a wzrost cen jest wynikiem spodlenia monety. Podobne poglądy głosił John Hales (zm.
1571) w wydanej w ok. 1549 roku
Rozprawce o wspólnym po
Ŝ
ytku Królestwa Anglii.
·
nominalistyczna teoria pieni
ą
dza
– akcentuje wartość zewnętrzną pieniądza, a więc nadaną
określonej monecie przymusową wartość nabywczą, stanowioną przez państwo lub panującego
władcę (była szerzej omawiana w poprzednim wykładzie).
Rozwinęły się takŜe zaczątki
ilo
ś
ciowej teorii pieni
ą
dza
, głoszącej, Ŝe wartość pieniądza zaleŜy
od jego ilości znajdującej się w obiegu (obecnie jest oparta na równaniu I. Fishera). Jean Bodin (1530
– 1596) twierdził, Ŝe psucie monety nie moŜe tak bardzo podnieść cen jak to miało miejsce w XVI w.
Wzrost cen był spowodowany napływem złota i srebra z Ameryki Południowej. Dodatkowymi
elementami wpływającymi na wzrost cen były dla Bodina: przywileje monopolistyczne, niedostatek
towarów przy ich nadmiernym wywozie oraz pogoń moŜnowładców za przedmiotami zysku
2
.
W epoce merkantylizmu krąŜyło po Europie wiele monet o róŜnej zawartości kruszcu i róŜnorakich
nominałach. Taka sytuacja miała teŜ miejsce w Polsce. W trakcie prac nad reformą polskiego systemu
monetarnego, Mikołaj Kopernik sformułował tezę o wypieraniu z obiegu pieniądza lepszego przez
gorszy. Pieniądz lepszy jest bowiem przetapiany na monety o niŜszej zawartości kruszcu. W trakcie
licznych polemik z mieszczaninem krakowskim, Decjuszem, proponował on w związku z tym
ujednolicenie systemu pienięŜnego i ograniczenie liczby mennic. Z projektów Kopernika nic nie
wyszło, natomiast zaleŜność którą zauwaŜył Kopernik funkcjonuje dziś w literaturze jako prawo
Kopernika-Grashama, aczkolwiek dorobek angielskiego ekonomisty do takiego nazewnictwa nie
uprawnia
3
.
W merkantylizmie pojawiły się pierwsze próby wprowadzenia pieniądza papierowego. Związana
jest ona z nazwiskiem Szkota Johna Lawa (1671 – 1729). PoniewaŜ jego pomysły nie znalazły
odzewu w Wielkiej Brytanii próbował je realizować we Francji. Chciał poprawić stan budŜetu Francji,
zakładając w 1715 r. pierwszy bank państwowy, emitujący papierowe asygnaty (banknoty). Polityka ta
prowadziła do gorączkowych spekulacji, następnie do dodrukowania pieniędzy bez pokrycia, co
w końcu zaowocowało gwałtowną inflacją i bankructwem państwa w 1720 r.
W rozwoju merkantylizmu moŜemy wyróŜnić dwa etapy. Pierwszy, zwany
bulionizmem
(monetaryzmem), na czoło rozwaŜań wysuwa rolę i sposób emisji pieniądza, jako instrumentu
wymiany, skarbu i ogólnej postaci gospodarowania. Głoszono postulat maksymalnego zwiększenia
zasobów kruszców szlachetnych w kraju, bowiem tylko w nich widziano bogactwo. W wielu krajach
2
W.Stankiewicz,
Historia my
ś
li ekonomicznej
, Warszawa, PWE 2000, s.103.
3
Spór Kopernika z Decjuszem omówiony jest szczegółowo w : "
Rozwój polskiej my
ś
li ekonomicznej na
przestrzeni wieków
" (red. S.Czaja) Wrocław AE. 2003.
dr inŜ. Zbigniew Jakubczyk
2
Historia myśli ekonomicznej
obowiązywał zakaz wywozu kruszców za granicę. W Hiszpanii za naruszenie tego zakazu karano
nawet śmiercią
4
.
Bulionizm
zakładał:
-
bierne traktowanie bogactwa,
-
domaganie się zakazu wywozu kruszców szlachetnych z kraju,
-
kurs waluty zaleŜy od zasobów kruszców szlachetnych w kraju,
-
aprobowanie tylko i wyłącznie metalistycznej teorii pieniądza.
Merkantylizm wła
ś
ciwy
natomiast:
-
czynne traktowanie bogactwa, wywóz kruszców jest właściwy, gdy w wyniku wymiany
pomnaŜamy bogactwo, lub uzyskujemy dodatni bilans salda handlu zagranicznego,
-
kurs waluty zaleŜy od salda bilansu handlu zagranicznego,
-
próby tworzenia innych teorii pieniądza, np. ilościowej.
Spór pomiędzy bulionizmem a merkantylizmem właściwym w sprawie wywozu kruszców najlepiej
oddaje zdanie Josiaha Child'a, który stwierdził, Ŝe poglądy bulionistów przypominają myślenie
człowieka, który widząc rolnika wysiewającego zboŜe na wiosnę, puka się w czoło nad jego
marnotrawstwem, zapominając, Ŝe za pewien czas przyjdzie jesień i Ŝniwa.
W doktrynie merkantylistycznej wyraŜone były zarówno interesy
kapitału kupieckiego
jak
i
pa
ń
stwa
. Związane to było z ich głęboką symbiozą. W tym czasie kapitał kupiecki był głównym
organizatorem zarówno krajowej jak i międzynarodowej wymiany handlowej, a takŜe inicjatorem
rozwoju kapitalistycznego przemysłu manufakturowego, co sprzyjało wzmocnieniu siły państwa,
poniewaŜ opanowanie ekonomiczne danego terytorium z reguły prowadziło po pewnym czasie do jego
opanowania
politycznego.
Państwo
było
zainteresowane
protegowaniem
własnego
kapitału
kupieckiego. Merkantylizm wyraŜał takŜe bezpośrednie interesy państwa. W XVI i XVII wieku istniała
silna rywalizacja o wpływy pomiędzy Anglią, Holandią i Francją. Merkantylizm uzasadniał teoretycznie
ekspansję państwa i narzucenie jego woli innym. Oprócz tego, ten kierunek ekonomiczny starał się
udowodnić konieczność uprzemysłowienia, przyspieszonego rozwoju gospodarczego i wskazanie
środków tego rozwoju. Chodziło o rozwój osiągnięty drogą przymusu a nie drogą naturalną. Połączony
był z wywłaszczeniem, zwiększonym opodatkowaniem, walką narodów o rynki światowe.
WaŜne znaczenie odgrywało w koncepcjach merkantylistycznych zagadnienie wymiany. Dla
merkantylistów było jasne, Ŝe bogacić się moŜna tylko kosztem innych. Źródłem bogactwa moŜe być
nieekwiwalentna
wymiana, najczęściej międzynarodowa. Wymiana była takŜe głównym przedmiotem
rozwaŜań teoretycznych, gdyŜ produkcja interesowała merkantylistów o tyle, o ile dostarczała towarów
na zbyt. Zasobów towarowych nie uznawano za bogactwo bezpośrednie, lecz za bogactwo
potencjalne. Polityka nieekwiwalentnej wymiany moŜe być realizowana pod warunkiem istnienia
dwóch typów państw:
- pierwszego, mającego władzę i mającego moŜliwość popierania i protegowania handlu,
- krajów mających obfitość dóbr, a zwłaszcza kruszców szlachetnych.
Pierwsze z tych państw wykorzystywałyby drugie.
4
U.Zagóra – Jonszta,
Wykłady z historii my
ś
li ekonomicznej,
Katowice, AE 2003, s.28.
dr inŜ. Zbigniew Jakubczyk
3
Historia myśli ekonomicznej
W literaturze merkantylistycznej prezentuje się następujące warunki nieekwiwalentnej wymiany:
a) uzyskiwanie maksymalnie wysokich cen sprzedaŜy, co jest szczególnie łatwe, gdy sprzedawca
jest monopolistą,
b) uzyskanie maksymalnie niskich cen zakupu surowców i obniŜenie kosztów produkcji.
Cel pierwszy osiągano przez likwidację konkurencji za pomocą przymusu i presji np. zakaz
rozwijania przemysłu w koloniach.
Cel drugi osiągano natomiast przez:
-
nacisk na obniŜanie płac roboczych,
-
nacisk polityczny na ceny sprowadzonych z kolonii surowców i produktów gotowych,
-
monopolizowanie
rynków
zakupu
poprzez
przepisy
zakazujące
krajom
gospodarczo
zaleŜnym, np. Irlandii uzaleŜnionej od Anglii, sprzedaŜy swych surowców i wyrobów do jakichkolwiek
innych krajów
5
.
Stosowano takŜe wojny handlowe i system silnej protekcji w handlu zagranicznym.
Merkantyliści zdawali sobie sprawę z faktu braku harmonii interesów oraz z faktu istnienia
róŜnorodnych konfliktów społeczno-ekonomicznych. W sferze międzynarodowej podłoŜem
merkantylistycznej polityki forsowania eksportu, protekcji gospodarczej i przywilejów
monopolistycznych udzielanych kompaniom handlowym, było przekonanie o zasadniczej ciasnocie
rynków zbytu. Rynek jest z natury ograniczony i miejsce na nim moŜna wywalczyć tylko drogą presji,
nacisku politycznego, zakazów, itp. Wszystkimi tymi metodami dąŜy się do osiągnięcia warunków
wymiany, sprzyjających powstaniu wielkich zysków z handlu i dodatniego salda bilansu handlowego.
Zagranica, kupując bowiem krajowe towary, daje zatrudnienie krajowym robotnikom i płaci im zarobki.
Sprzeczności istniały takŜe wewnątrz kraju. Były to: walka ekonomiczna między poszczególnymi
kompaniami handlowymi oraz między nimi a bankierami. Najsłynniejszymi kompaniami były:
- Kompania Zatoki Hudsona (Hudson Bay Company)
- Kompania Wschodnioindyjska (East India Company).
Wszystkie te sprzeczności wymagają interwencji państwa i regulacji Ŝycia gospodarczego.
PowyŜsza koncepcja wynikała z faktu, Ŝe merkantyliści nie znali obiektywnego charakteru praw
ekonomicznych i ich niezaleŜności od woli i świadomości ludzi.
W literaturze merkantylistycznej podkreślano takŜe niezwykle istotną rolę
kolonii
. Oddają duŜą
przysługę krajowi macierzystemu.
Według Montchretiena są one doskonałymi rynkami podległymi przemysłowi narodowemu, który
zaopatruje terytoria kolonialne w wyroby, a pozwala na wywoŜenie surowców. Kolonie uwaŜano za
integralną część rynku metropolii, słuŜącą pomnoŜeniu jego moŜliwości produkcyjnych, zwiększeniu
eksportu i zmniejszeniu kosztów surowcowych. Kto ma kolonie, ten prędzej zyskuje nadwyŜkę
5
E.Lipiński,
Historia powszechnej my
ś
li ekonomicznej do roku 1870
. Warszawa PWE 1968, s. 102.
dr inŜ. Zbigniew Jakubczyk
4
Historia myśli ekonomicznej
eksportu nad importem. Montchretien
6
podkreśla takŜe korzyści, jakie posiadłości kolonialne oddają
rozwojowi marynarki, w stosunku do ograniczonych moŜliwości krajowej Ŝeglugi przybrzeŜnej
7
.
NajwaŜniejsze metody interwencji stosowane w kraju to:
-
polityka zatrudnienia,
-
administracyjne ustalanie cen,
-
ustalanie stopu procentowej,
- polityka pracy i płacy.
Metody interwencji stosowane wobec zagranicy:
-
wojny handlowe,
-
protekcjonizm celny,
- ochrona zbrojna kupców,
- zakaz rozwoju przemysłu w koloniach,
- akty nawigacyjne.
To ostatnie rozwiązanie to ustawy dotyczące prawa morskiego, które miały uchronić Anglię i jej
kolonie przed konkurencją ze strony innych państw. Było ustanowionych kilka aktów nawigacyjnych.
Ich podstawową ideą przyznanie monopolu flocie angielskiej na transport towarów bądź pod flagą
producenta, bądź przez marynarkę brytyjską. Następnie rozciągnięto ten monopol na transport całego
handlu zamorskiego Anglii i jej kolonii.
Merkantyliści uwaŜali
potencjał ludno
ś
ciowy
za jeden z podstawowych czynników potęgi
politycznej i ekonomicznej danego kraju. Uznawali takŜe przewagę interesu państwa nad interesem
jednostki. Podawali oni następujące przyczyny, dla których naleŜy popierać wzrost liczby ludności:
-
wyniszczenie krajów licznymi wojnami, a tym samym spadek liczby ludności,
- motyw taniości siły roboczej; dąŜono do ustalenia płac na poziomie minimalnej egzystencji.
Jest to moŜliwe przy duŜej podaŜy siły roboczej.
- potęga demograficzna to potęga militarna i polityczna.
Stosowano następujące metody realizacji polityki ludnościowej:
-
popieranie małŜeństw, zwłaszcza wielodzietnych np. poprzez państwowe posagi dla ubogich
panien,
-
masowe zatrudnianie dzieci,
-
ustawy represyjne przeciw Ŝebrakom i włóczęgom m.in. nakaz pracy przymusowej i zakaz
opuszczania miast; miało to na celu wykorzystanie wszelkich rezerw siły roboczej,
-
ograniczanie lub całkowity zakaz emigracji i popieranie imigracji,
6
Montchrétien (Montchrestien) Antoine de (1575-1621), francuski działacz polityczny, reprezentant
ekonomicznych poglądów merkantylizmu. TakŜe dramaturg. Po raz pierwszy uŜył terminu ekonomia
z przymiotnikiem polityczna, podkreślając konieczność analizy ekonomicznej takŜe w makroskali i powiązania
7
Warto wspomnieć, Ŝe w tej epoce, takŜe w Polsce, co jest rzeczą mało znaną, pojawiły się koncepcje
kolonizacyjne. PoniewaŜ Polska była praktycznie pozbawiona bezpośredniego dostępu do morza, obiektem
kolonizacji miały być Dzikie Pola. Akcję taką prowadził ksiąŜę Jeremi Wiśniowiecki. W latach 1634 - 1648
siedmiokrotnie powiększyła się ilość chłopów w jego dobrach (do 38 000 dymów i 230 000 poddanych).Obsadzał
swe dobra chłopami, często zbiegłymi z innych ziem, hojnie zwalniając z wykonywania zobowiązań lennych
nawet do 20 lat. Natomiast hetman Stanisław Koniecpolski w dziele Dyskurs o zniesieniu Tatarów Krymskich,
proponował wygnanie Tatarów z Krymu i oparcie Polskiej granicy południowej o Dunaj.
dr inŜ. Zbigniew Jakubczyk
5
Historia myśli ekonomicznej
[ Pobierz całość w formacie PDF ]