wyklad 12, historia mysli ekonomicznej - wyklady
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
4.2. Istota przełomu marksowskiego. Teoria warto
ś
ci Marksa
1
Ekonomiczna teoria Karola Marksa
2
budzi dziś wiele wątpliwości. Związane jest to
z funkcjonowaniem tzw. realnego socjalizmu. Wiele tez Marksa zostało sfałszowanych, w czym
niewątpliwe pierwszeństwo naleŜy się Leninowi
3
, który nauki Marksa dostosowywał do potrzeb
bieŜącej walki politycznej
4
.
Marks i jego najbliŜszy współpracownik Engels
5
w swoich poglądach filozoficznych opierali się na
filozofii Hegla
6
. Przyjęli z niej, z pewnymi modyfikacjami, metodę dialektyczną. Uznawała ona
dynamiczne
ujmowanie
wszelkich
zjawisk,
występowanie
róŜnorodnych
sprzeczności
oraz
przechodzenie od powolnych zmian ilościowych do gwałtownych zmian jakościowych
7
.
Istota przełomu marksowskiego zawiera się przede wszystkim w metodologii badań. O ile
przedmarksowska ekonomia za główny przedmiot swoich dociekań uwaŜała badanie czynników
pomnaŜania bogactwa, o tyle Marks określał ekonomię, jako naukę o prawach rządzących stosunkami
międzyludzkimi, powstającymi w procesach produkcji i konsumpcji dóbr na róŜnych etapach
historycznego rozwoju (
stosunki produkcji i konsumpcji)
. „W społecznym wytwarzaniu swego Ŝycia
ludzie wchodzą w określone, konieczne, niezaleŜne od ich woli stosunki, w stosunki produkcji, które
odpowiadają określonemu szczeblowi rozwoju ich materialnych sił wytwórczych. Całokształt tych
stosunków produkcji tworzy ekonomiczną strukturę społeczeństwa, realną bazę, nad którą wznosi się
nadbudowa prawna i polityczna, a której odpowiadają określone formy świadomości społecznej
8
”
.Uznanie stosunków produkcji za kluczowy element określający przedmiot ekonomii politycznej
pociągnęło za sobą dwie waŜne konsekwencje. Przede wszystkim ekonomia powinna koncentrować
swoje zainteresowania na społecznej stronie produkcji i wymiany, po drugie, ekonomia powinna badać
stosunki powstające między ludźmi w procesie gospodarczym. Marks zakładał, Ŝe społeczeństwo jest
w ciągłym ruchu, a celem ekonomii jest ukazanie prawidłowości rozwoju i głównych sił napędowych
procesu dziejowego.
Produkcja towarowa jest zaprzeczeniem produkcji naturalnej. Z jednej strony rozwija się społeczny
podział pracy, z drugiej wykształca się prywatna własność środków produkcji. Prowadzi to do
dialektycznej sprzeczności, z jednej strony społeczny podział pracy wiedzie do integracji producentów,
z drugiej, prywatna własność środków produkcji wywołuje odosobnienie producentów i uprywatnienie
pracy.
1
2
Karol Marks (niem. Karl Heinrich Marx) (ur. 5 maja 1818 r. w Trewirze, w Prusach, zm. 14 marca 1883 r.
w Londynie), filozof i ekonomista niemiecki. Twórca marksizmu i materializmu dialektycznego. Więcej informacji
3
Włodzimierz Lenin (właściwie Władimir Iljicz Uljanow), ur. 22 kwietnia 1870, wg kalendarza juliańskiego 10
kwietnia, w Symbirsku, zm. 21 stycznia 1924 w Gorkach Leninowskich pod Moskwą) – rosyjski polityk,
organizator i przywódca rewolucji październikowej, a następnie pierwszy przywódca Rosji Radzieckiej.
WspółzałoŜyciel
i
lider
partii
bolszewickiej.
Teoretyk
i
ideolog
komunizmu.
4
Szeroko na ten temat piszą: W.Brus, K.Łaski,
Od Marksa do rynku
. Warszawa, PWN 1992.
5
Fryderyk Engels, Friedrich Engels, (ur. 28 listopada 1820, Barmen (obecnie Wuppertal), zm. 5 sierpnia 1895,
Londyn)– niemiecki filozof(pochodzenia Ŝydowskiego) i socjolog. Był jednym z głównych ideologów komunizmu,
6
Georg Wilhelm Friedrich Hegel (ur. 27 sierpnia 1770r. w Stuttgarcie, zm. 14 listopada 1831r. w Berlinie),
niemiecki filozof, twórca klasycznego systemu idealistycznego.
7
W. Stankiewicz,
Historia my
ś
li ekonomicznej,
Warszawa, PWE 2000, s.230 – 231.
8
K.Marks,
Wprowadzenie do krytyki ekonomii politycznej, Przyczynek ekonomii politycznej,
Warszawa 1955, s.5.
dr inŜ. Zbigniew Jakubczyk
1
Historia myśli ekonomicznej
Dwoisty charakter ma takŜe sam
towar
. Posiada on byt rzeczowy, czyli wartość uŜytkową, oraz byt
społeczny, czyli wartość. Formą przejawiania się wartości jest wartość wymienna, czyli stosunek
ilościowy, w jakim wartości uŜytkowe jednego rodzaju są wymieniane na wartości uŜytkowe innego
rodzaju. Praca tworząca wartość ma takŜe dwoisty charakter, z jednej strony praca prywatna
i konkretna tworzy wartość uŜytkową, z drugiej praca abstrakcyjna i społeczna tworzy wartość
wymienną.
Szczególnie duŜo uwagi poświęca Marks kapitalistycznemu sposobowi produkcji. Produkcja
kapitalistyczna rozpoczęła się w momencie, kiedy środki produkcji stały się własnością jednej klasy,
kapitalistów, podczas gdy druga klasa, robotnicy, rozporządzała tylko własną siła roboczą. Marks
uwaŜał, Ŝe przedmiotem sprzedaŜy nie jest praca ludzka, ale właśnie
siła robocza
będąca
specyficznym towarem. Jest to całokształt uzdolnień duchowych i fizycznych istniejących
w organizmie, uruchamianych w momencie tworzenia jakichkolwiek wartości uŜytkowych. Jako towar
siła robocza ma wartość określoną przez czas pracy niezbędny do jej odtworzenia, czyli przez wartość
środków utrzymania robotnika i jego rodziny. Powszechnym prawem gospodarki kapitalistycznej jest
dąŜenie do minimalizacji wartości siły roboczej. Pracownik wytwarza w ciągu dnia roboczego więcej
wartości niŜ wynosi wartość jego siły roboczej i za którą otrzymuje zapłatę. Za część jego pracy
kapitalista nie płaci. Jest to istotą zysku i źródłem kapitału. Nie opłacona część pracy robotników
najemnych nosi nazwę
warto
ś
ci dodatkowej.
Kapitał
jest pracą uprzedmiotowioną, której specyfiką jest to, Ŝe przynosi ona wartość dodatkową.
MoŜe ona przyjmować róŜne postacie, zysku przemysłowego, handlowego czy teŜ procentu. Marks
nie akceptował typowej dla ekonomii klasycznej definicji kapitału, jako zasobu dóbr słuŜących do
rozwijania dalszej produkcji lub zasobu pieniądza uŜytego w procesie wytwórczym. Kapitał to
określenie szczególnego stosunku społecznego łączącego klasę kapitalistów z klasa robotniczą. Istota
wyzysku związana jest z dąŜeniem kapitalistów do maksymalizacji wartości dodatkowej.
Kapitalizm
dla Marksa jest formacją społeczno – ekonomiczną, w której dominuje kapitał. Określa
ona nie tylko formę produkcji materialnej, ale takŜe determinuje strukturę społeczną. Kapitalista
dzierŜy władzę tylko jako uosobienie kapitału, jego władza to panowanie pracy uprzedmiotowionej nad
pracą Ŝywą.
Koncepcję wartości towaru Marks zaczerpnął od Ricardo. Składa się ona z trzech części. Pierwsza
to wartość maszyn i urządzeń zuŜytych w procesie produkcji. Ich wartość w procesie wytwarzania nie
ulega zmianie, dlatego Marks nazywa je kapitałem stałym i oznacza jako
c
. Wartość siły roboczej, to
kapitał zmienny –
v
, natomiast wartość dodatkowa to
m
. Dla kapitalisty najwaŜniejsza jest stopa
zysku, którą omówiliśmy w wykładzie poświęconym Ricardo. Z punktu widzenia robotnika
najwaŜniejsza jest jednak
stopa wyzysku
, czyli relacja pomiędzy wartością dodatkową a kapitałem
m
. MoŜna go interpretować jako stosunek pracy dodatkowej do
zmiennym (płacą roboczą), czyli
v
pracy niezbędnej. W kapitalizmie, w którym moŜna obie powyŜsze wielkości przedstawić
w kategoriach
wartościowych,
stopa
wyzysku
przyjmuje
specyficzną
formę,
stopy
wartości
dodatkowej.
dr inŜ. Zbigniew Jakubczyk
2
Historia myśli ekonomicznej
W kaŜdym społeczeństwie istnieje określony zasób pracy, zarówno Ŝywej jak i uprzedmiotowionej.
Musi on zostać rozdzielony pomiędzy poszczególne gałęzie produkcji. Podstawą przepływów
międzygałęziowych jest zasada - jednakowe zyski od jednakowych kapitałów. W wyniku konkurencji
kształtuje się
przeci
ę
tna stopa zysku
. Zyski zmierzają do jednakowego poziomu niezaleŜnie od
organicznego składu kapitału w poszczególnych gałęziach (jak przedstawiono to szczegółowo
w wykładzie poświęconym Ricardo, stanowi to słabość teorii wartości opartej na pracy, bo oznacza
roŜne stopy wartości dodatkowej w roŜnych gałęziach).
PoniewaŜ podstawowym celem produkcji kapitalistycznej jest powiększanie zysku płynącego
z wartości dodatkowej, konieczne jest powiększanie kapitału. Dlatego w gospodarce musi zachodzić
proces
akumulacji kapitału
, czyli przemiany wartości dodatkowej w kapitał. Konkurencja wymusza
akumulację na wszystkich kapitalistach. W powiązaniu z postępem technicznym prowadzi to do
wzrostu udziału kapitału stałego we wszystkich gałęziach. Kapitalistyczny sposób produkcji jest więc
zarazem ciągłym procesem akumulacji. Pojawia się proces koncentracji kapitału, czyli powstawania
coraz to większych przedsiębiorstw, co powiązane jest ze wzrostem wydajności pracy. MnoŜą się
gałęzie produkcji, wytwarzane wyroby stają się coraz bardziej zróŜnicowane. Koncentracja kapitału
wymaga takŜe powiększenia zasobów siły roboczej, gdyŜ nowo akumulowany kapitał wymaga
dodatkowych rąk do pracy. PoniewaŜ gospodarka kapitalistyczna rozwija się cyklicznie, potrzebna
staje się rezerwowa armia pracy na wypadek pojawienia się dobrej koniunktury.
W długim okresie rozwój gospodarki kapitalistycznej będzie odbywać się zgodnie z
prawem
m
+
malej
ą
cej stopy zysku
. Stopa zysku
uzaleŜniona jest po części od zasobów kapitału stałego,
c
v
który, jak wskazano powyŜej, ma tendencję do stałego powiększania się w stosunku do zasobów
kapitału zmiennego. Spada przez to stopa wartości dodatkowej, bo coraz mniejsza liczba robotników
moŜe uruchomić dany kapitał. Źródła tego spadku są jednak inne niŜ u Ricardo, który wiązał go ze
wzrostem cen środków utrzymania robotników.
JeŜeli spadają stopy zysku w gałęziach tradycyjnych, to kapitaliści zmuszeni są do zmian metod
produkcji i wytwarzania coraz to nowych towarów. Nowe metody produkcji pozwalają na obniŜkę
kosztów
9
. Przez pewien czas „innowator” otrzymuje nadwyŜkę ponad zysk przeciętny. Po
uruchomieniu mechanizmów konkurencji międzygałęziowej nadwyŜka znika. Następuje ponowny
proces poszukiwania innowacji.
Pojawienie się nowych wyrobów powoduje, Ŝe pojawiają się nowe fale popytu. PoniewaŜ Marks
zakładał, Ŝe postęp techniczny moŜe mieć tylko charakter kapitałochłonny, będzie istniała trwała
tendencja do zmniejszania się udziału kapitału zmiennego. Konieczna stanie się wtedy ekonomizacja
kapitału stałego w gałęziach wytwarzających środki utrzymania robotników. Zjawisko to w połączeniu
ze wzrostem wydajności pracy moŜe doprowadzić do zmniejszenia płac roboczych i w konsekwencji
powiększenia wartości dodatkowej.
9
E.Lipński,
Historia powszechnej my
ś
li ekonomicznej do roku 1870.
Warszawa, PWN 1968s.508 – 509.
dr inŜ. Zbigniew Jakubczyk
3
Historia myśli ekonomicznej
Istnieją w kapitalizmie mechanizmy przeciwdziałające funkcjonowaniu prawa malejącej stopy
zysku, np. monopolizacja. Nie są one jednak, zdaniem Marksa, całkowicie zahamować tej tendencji.
Badania ekonometryczne prowadzone w XX wieku nie potwierdziły jednak działania tego prawa.
Pytania kontrolne:
1. Na czym polega istota przełomu marksowskiego?
2. Na czym polega dwoisty charakter towaru i produkcji towarowej?
3. Omów proces powstawania wartości dodatkowej.
4. Czym dla Marksa był kapitał?
5. Co to jest stopa wyzysku?
6. Jakie jest znaczenie akumulacji kapitału?
7. Omów prawo spadającej stopy zysku.
Problem do dyskusji:
1. Czy jest moŜliwe funkcjonowanie gospodarki opartej na innym motywie niŜ zysk?
dr inŜ. Zbigniew Jakubczyk
4
Historia myśli ekonomicznej
[ Pobierz całość w formacie PDF ]