wyklad 11, historia mysli ekonomicznej - wyklady
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Wykład 4
Powstanie i rozwój my
ś
li socjalistycznej
4.1. Koncepcje socjalizmu utopijnego (Fourier, Saint - Simon, Owen)
Procesy industrializacji, które miały miejsce w XIX wieku, w szczególności w Anglii, Francji
i Niemczech spowodowały wyraźne pogorszenie się połoŜenia robotników. Spadek poziomu Ŝycia
pracujących w przemyśle i rosnące dysproporcje dochodowe stały się przedmiotem zainteresowania
wielu ówczesnych myślicieli, filozofów i ekonomistów, a nawet samych przemysłowców. Źródła zła
upatrywali oni w ludzkim egoizmie, który niekorzystnie zmieniał rzeczywistość społeczną. W miejsce
egoizmu proponowali altruizm oraz dobro wspólne. Poszukiwano drogi do stworzenia świadomie
zorganizowanej wspólnoty, która zapewni jednostkom naleŜne im miejsce. Twórcy takich koncepcji
zostali nazwani
socjalistami
. Łączyła ich krytyka kapitalizmu i próby stworzenia nowego, lepszego
ustroju opartego na społecznej własności środków produkcji. Pierwsi socjaliści w okresie późniejszym
zostali nazwani utopijnymi, w nawiązaniu do
Utopii
Tomasza Morusa. Miało to akcentować brak
realizmu tworzonych przez nich programów. Autorami tej nazwy byli Marks i Engels, którzy dla
podkreślenia wartości swoich koncepcji nazwali je socjalizmem naukowym. Najwybitniejszymi
przedstawicielami socjalizmu utopijnego byli Saint - Simon, Fourier i Owen.
Saint - Simon
1
dąŜył do stworzenia nowego systemu filozoficznego, który umiałby wytłumaczyć
zasady rozwoju ludzkości oraz wskazać drogę do zbudowania nowego, lepszego społeczeństwa.
UwaŜał, Ŝe główną siłą napędową rozwoju jest działalność klasy wytwórców oraz myśl ludzka.
Natomiast systemy filozoficzne są odbiciem całościowego rozwoju wiedzy, zmieniających się potrzeb
oraz sposobu produkcji i wymiany
2
.
Saint - Simon wyróŜnił następujące
stadia rozwoju polityki
, gospodarki i wiedzy ludzkiej.
Pierwszym było niewolnictwo. Jego cechą charakterystyczną było to, Ŝe zaprzestano zabijania
jeńców i pokonanych. W ramach niewolnictwa rozpoczął się rozwój klasy panującej, która mogła
rozwijać się intelektualnie i umysłowo. Elitę w niewolnictwie tworzyli wojskowi, którzy siłą
podporządkowywali sobie Ŝycie gospodarcze.
Po niewolnictwie nastąpił feudalizm. Elita, oprócz wojskowych została poszerzona
o duchowieństwo. Specyfiką feudalizmu była umiejętność asymilacji plemion barbarzyńskich. Państwa
staroŜytne nie umiały poradzić sobie z tym problemem.
Postęp techniczny i cywilizacyjny wymusza procesy zmian ustroju. Zostaje ograniczona władza
absolutna, duchowieństwo traci swoje znaczenie, sama władza zostaje podzielona. Władza polityczna
nadal pozostaje w rękach wojskowych, natomiast władza gospodarcza przechodzi stopniowo w ręce
nowej klasy, klasy przemysłowej. Rozpoczyna się okres przejściowy. Jest on pełen antagonizmów
i sprzeczności.
1
Henri de Saint-Simon (Claude Henri de Rouvroy, Comte de Saint-Simon; ur.17 października 1760 – zm. 19
maja 1825), francuski historyk, filozof, wolnomularz, socjalista. Główne dzieło:
O systemie industrialnym
(1822).
2
dr inŜ. Zbigniew Jakubczyk
1
Historia myśli ekonomicznej
Klasa przemysłowa
dzieli się na dwie grupy, osoby posiadających i osoby pozbawionych
własności
3
. MoŜliwa jest walka między tymi grupami. Źródła antagonizmów tkwią jednakŜe we
wzajemnym niezrozumieniu się. Interes przedsiębiorców jest zgodny z interesem mas ludowych,
bowiem nie moŜna poprawić dobrobytu jednych bez poprawy dobrobytu drugich.
ZbliŜa się ostatni etap rozwoju –
ustrój przyszło
ś
ci
. Władza będciał kolegialnych i parlamentu.
Zasiadać w nim będą najznakomitsze umysły epoki, rolnicy, przemysłowcy i kupcy. Dziedziczny tron
będzie gwarantem nowej organizacji państwa.
Przyszły ustrój nazywa Saint – Simon
asocjacj
ą
.
Nie nastąpi w nim jednak likwidacja własności
prywatnej. Państwo podporządkuje jedynie działalność przemysłowców celem ogólnym, zaś
podstawowym motywem funkcjonowania gospodarki pozostanie zysk.
Drugim przedstawicielem socjalizmu utopijnego był
Charles Fourier
4
. UwaŜał, Ŝe zadaniem
filozofii społecznej jest odkrywanie praw rządzących rozwojem społeczeństwa ludzkiego. Podobnie jak
światem materialnym rządzi prawo ciąŜenia, tak rozwojem społecznym rządzi prawo namiętności
i instynktów. Nie ma namiętności i instynktów do końca złych. Tylko niewłaściwe warunki, zły ustrój,
mogą spowodować działania destrukcyjne szkodzące jednostkom, jak i całemu społeczeństwu.
Fourier ostro krytykował system kapitalistyczny. Mimo wspaniałego rozwoju nauki i techniki
powaŜna część społeczeństwa Ŝyje w skrajnej nędzy. Na kaŜdym kroku moŜna zaobserwować
marnotrawstwo a gospodarką wstrząsają kryzysy. Niezwykle negatywnym zjawiskiem jest walka
konkurencyjna. Odosobnieni producenci koncentrują się na walce między sobą, zuŜywając na to wiele
sił i środków, zamiast współpracować. Wolna konkurencja prowadzi w długich okresach do swego
zaprzeczenia – powstają monopole
5
. Dodatkowo, system kapitalistyczny podporządkowuje robotnika
kapitaliście, nie pozwalając na rozwój jego osobowości.
Krytyka kapitalizmu prowadzi Fouriera do opracowania
koncepcji nowego ustroju
. Nastąpi w nim
likwidacja monopoli. W ich miejsce powstaną korporacje, których głównym celem działania będzie
interes społeczny. Będą one miały charakter spółdzielczy. Produkcja zostanie dostosowana do
potrzeb konsumpcyjnych społeczeństwa.
Podstawową jednostką produkcyjną będzie
falanga.
Jest to gmina spółdzielcza będąca lokalną
organizacją produkcji i konsumpcji. Falangi będą opierać się przede wszystkim na gospodarce rolnej,
poniewaŜ rolnictwo jest najbliŜsze naturze człowieka. Praca powinna odbywać się zgodnie
z zamiłowaniami, w odpowiednio dobranych zespołach, w dobrych i zdrowych warunkach. Powinna
ona sprawiać przyjemność, na przykład dzieci, lubiące bawić się w błocie przeznaczył Fourier do
wywozu nieczystości i śmieci.
3
E.Lipiński,
Historia powszechnej my
ś
li ekonomicznej do roku 1870.
Warszawa, PWE 1968, s.441 i nast.
4
Charles Fourier (ur. 7 kwietnia 1772, zm. 10 października 1837). Pochodził z kupieckiej rodziny francuskiej.
W czasie rewolucji francuskiej cudem uniknął gilotyny. Wkrótce potem zaczął tworzyć własną koncepcję budowy
nowego, szczęśliwego świata, którą rozbudowywał do końca Ŝycia. W 1808 roku wydał dzieło pt.
Teoria czterech
mechanizmów i przeznacze
ń
ogólnych, prospekt i ogłoszenie odkrycia
. Ogłaszał w gazetach, Ŝe ma receptę na
zbawienie świata
i
czeka
na
chętnych
do
jej
realizacji,
lecz
nikt
się
nie
zgłaszał.
5
Historia my
ś
li ekonomicznej
(red.B.Fiedor), Wrocław, Ossolineum 1979, s.124 – 125.
dr inŜ. Zbigniew Jakubczyk
2
Historia myśli ekonomicznej
Falangi powinny obejmować obszar około jednej mili kwadratowej, obejmujący róŜnorodny pejzaŜ,
z rzekami i wzgórzami. W środku terenu będzie wybudowany pałac mieszkalny nazywany
falansterem.
Przemysł będzie odgrywał w gospodarce jedynie rolę uzupełniającą.
Nie będzie władz ogólnopaństwowych. Istota nowego społeczeństwa związana jest z asocjacją,
która powstaje spontanicznie, bez więzi przymusowych.
Samo przejście do nowego ustroju będzie miało charakter ewolucyjny. Pierwsze falangi powstaną
jako spółki akcyjne. Środki na ich sfinansowanie dostarczą oświeceni kapitaliści. W zamian za środki
finansowe otrzymają oni akcje, które będą przynosić dochód. Gdy ludzie zobaczą zalety nowego
ustroju, pojawi się liczne grono jego zwolenników, którzy systematycznie zaczną tworzyć nowe
falangi, wnosząc jednocześnie kapitały, pracę i talenty.
Ostatnim z wielkich socjalistów utopijnych był
Robert Owen
6
.
Wychodził on od tezy, Ŝe charakter
człowieka jest pochodną warunków jego wychowania. UwaŜał dotychczasowy ustrój za niezgodny
z naturą ludzką, a takŜe z interesem społecznym. Ustrój ten przynosi korzyści jedynie klasom
uprzywilejowanym. To, Ŝe utrzymuje się on jeszcze i niepodzielnie panuje jest związany
z niedostatecznym rozwojem nauk społecznych. JednakŜe rozwój techniki doprowadzi ostatecznie do
zmiany istniejącego ustroju.
Akceptując teorię wartości opartą na pracy, głosi pogląd, Ŝe rozwój wymiany doprowadził do
powstania sztucznego miernika wartości, jakim jest pieniądz. Co prawda ułatwia on proces samej
wymiany, jednakŜe umoŜliwia takŜe łamanie zasady ekwiwalentności. Ułatwia on wyzysk, gdyŜ
posługując się pieniądzem, przedsiębiorca moŜe łatwiej zapłacić robotnikowi mniej, niŜ wynosi
wartość jego pracy.
Problem ten mogłoby rozwiązać wprowadzenie
pieni
ą
dza pracy
. Pieniądza kruszcowego jest,
zdaniem Owena, obecnie za mało w stosunku do istniejącej sumy bogactw. Pieniądz pracy pozwoli na
wyeliminowanie pośredników. Spółdzielnie zorganizują składy towarowe, gdzie producenci będą mogli
wymieniać produkty pracy. Jednostką rozrachunkową będą bony pracy, które będzie moŜna
realizować w sklepach spółdzielczych. Wymusi to na osobach nieprodukcyjnych, na przykład kupcach,
przejście do sfery produkcji. Dodatkowo stworzy się organizacje obrotu hurtowego. Będą one
pobierały niewielkie prowizje, tworząc kapitał do rozwoju produkcji społecznej.
W nowym systemie dominować będą
spółdzielcze zrzeszenia
bezpośrednich wytwórców. Postęp
techniczny doprowadzi do takiego wzrostu wydajności pracy, Ŝe społeczeństwo będzie wytwarzać
więcej, niŜ moŜe skonsumować. Podstawową jednostką organizacyjną będą kolonie robotnicze.
PoŜywienie będzie wspólne i dla wszystkich jednakowe. Kolonie będą wyposaŜone w pełną
infrastrukturę społeczną, taką jak szkoły, biblioteki, pomieszczenia na odczyty i modlitwy. Wszystkich
męŜczyzn będzie obejmował obowiązek pracy. Kobiety zajmą się opieką nad dzieci i pracami
domowymi.
6
Robert Owen (ur. 14 maja 1771 w Newtown, hrabstwo Montgomeryshire - zm. 17 listopada 1858) - walijski
działacz socjalistyczny. Napisał m.in.
Nowy pogl
ą
d na społecze
ń
stwo, czyli rozprawy o kształceniu charakteru
(1813).
dr inŜ. Zbigniew Jakubczyk
3
Historia myśli ekonomicznej
W skali makroekonomicznej świadome współdziałanie związków wytwórczych i planowanie
pozwolą usunąć typową dla gospodarki rynkowej anarchię, zlikwidują kryzysy nadprodukcji
i konsekwencji doprowadzą do ogólnego dobrobytu.
Oprócz koncepcji teoretycznych Owen realizował takŜe
działania praktyczne
. W szkockiej
miejscowości New Lamark zmienił radykalnie warunki pracy w miejscowych zakładach
włókienniczych. Skrócił dzień pracy, zakazał zatrudniania dzieci poniŜej 10 lat. Wybudował szkołę,
wielki dom kultury i bibliotekę. W miejscowym sklepie robotnicy z jego zakładów mogli kupować
towary po cenie kosztu, co zwiększyło płace realne o około 25%. Wbrew wielu przepowiedniom,
zakłady przynosiły pokaźny zysk, co umoŜliwiło Owenowi powiększenie takŜe swojego majątku.
Niestety, rozwiązanie było zbyt nowatorskie jak na ówczesne czasy i wspólnicy odsunęli Owena od
zarządzania firmą.
Następnie próbował tworzyć komuny przypominające fourierowskie falangi. Ich głównym celem
miało być wychowanie dzieci na dobrych obywateli. Niestety, przedsięwzięcia te po kilku latach
zakończyły się upadkiem komun.
Ostatnim wielkim eksperymentem Owena było praktyczne wdroŜenie pieniądza pracy. Realizował
je na Londyńskim bazarze równowaŜnych produktów. Zarząd potwierdzał bonami pracy dostarczenie
produktów do magazynów. Jednocześnie bon upowaŜniał do nabycia na bazarze towarów
o równowaŜnej wartości. Bazar funkcjonował dwa lata, po czym zbankrutował
7
.
Pytania kontrolne:
1. Jakie były przyczyny powstania socjalizmu utopijnego?
2. Jakie etapy rozwoju ludzkości wyróŜniał Saint – Simon?
3. Co to jest asocjacja?
4. Jakie wady systemu kapitalistycznego widział Fourier?
5. Scharakteryzuj koncepcję falangi Fouriera.
6. W jaki sposób, zdaniem Fouriera, nastąpi przejście do nowego systemu?
7. Omów koncepcję pieniądza Owena.
8. Jak, zdaniem Owena, powinien funkcjonować nowy system?
9. Jakie praktyczne działania podejmował Owen w celu przemiany systemu kapitalistycznego?
Problemy do dyskusji:
1. Jakie były praktyczne szanse realizacji programów socjalistów utopijnych?
7
W.Stankiewicz,
Historia my
ś
li ekonomicznej
Warszawa, PWE 2000, s.222-223.
dr inŜ. Zbigniew Jakubczyk
4
Historia myśli ekonomicznej
[ Pobierz całość w formacie PDF ]