xPsychoanaliza, Inne, Studia, Osobowość, Wykłady
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
PSYCHOANALIZA
*
Katarzyna Paprzycka
1. Psychoanaliza obejmuje z jednej strony oglną teorię psychologiczną a z
drugiej strony metodę psychoterapii mającej na celu leczenie pacjentw
cierpiących na pewne choroby psychiczne (głwnie psychoneurozy) przy pomocy
metod psychologicznych raczej niż medycznych. Głwnym odkryciem Freuda
było zarzucenie właściwego panującej psychologii introspekcyjnej dogmatu
Kartezjusza, że umysł jest dla podmiotu przejrzysty. Freud twierdził nie tylko, że
w każdym umyśle istnieje sfera nieświadomości, ale że to właśnie to, co się dzieje
w nieświadomości determinuje całość psychiki ludzkiej.
Rozwoju teorii Freuda nie da się rozdzielić od rozwoju praktyki
psychoanalitycznej. Teoria psychoanalityczna była modyfikowana w odpowiedzi
na coraz to nowe doświadczenia terapeutyczne Freuda, a jednocześnie nadawała
kierunek kolejnym ulepszeniom metod stosowanych w psychoterapii. Tak na
teorii psychiki człowieka jak i na teorii psychoterapii zaciążyła pierwsza mało
znana áneurologicznaÑ teoria umysłu Freuda [1895] opublikowana dopiero
pośmiertnie. Nadała ona kształt większości pojęć i myśli psychoanalizy pomimo
tego, iż Freud odstąpił od prby nadania neurologicznej interpretacji swym
pźniejszym konstrukcjom.
2. Bezpośrednią inspiracją dla psychoanalizy Freuda była praca Breuera. Breuer
jako pierwszy odkrył (przez przypadek), że symptomy neurotyczne pacjentw
zanikają, jeśli przywołane zostaną (w stanie hipnozy) odpowiednie treści. Słynnej
pacjentce Breuera, Annie O., wystarczało by w stanie hipnotycznym
przypominała sobie zdarzenia ze swej przeszłości, o ktrych nie pamiętała w
normalnym stanie jaźni, a symptomy ustępowały. Freud przyjął za Breuerem
hipotezę, że przyczyną neurozy są pewne nieuświadomione treści, ktrych
uświadomienie stanowi podstawę wyleczenia (por. Breuer & Freud [1895]). Teza
ta zasługuje na miano
dogmatu psychoanalizy
. Nigdy nie została zarzucona ani
przez Freuda ani przez jego następcw, a wręcz przeciwnie, kolejne konstrukcje
psychoanalityczne służyły jej utrzymaniu.
Freud był przeciwnikiem stosowania hipnozy. Jednakże jego pierwsze
prby powtrzenia sukcesu Breuera bez użycia hipnozy zakończyły się
niepowodzeniem. Freud nie zwątpił jednak w prawdziwość dogmatu Î wysunął
wniosek, że owe nieuświadomione idee zostały z pewnych przyczyn stłumione, a
więc usunięte ze świadomości w nieświadomość, oraz że przyczyną jego
*
Ostateczna wersja ukazała się jako nota encyklopedyczna w L. Nowaka,
Gombrowicz: Człowiek
wobec ludzi.
Filozofia Polska XX wieku
(Warszawa: Prszyński i S-ka, 2000), 259-270.
1
niepowodzeń jest fakt, iż siły tłumiące operują nadal nie dopuszczając do
przywołania owych myśli do świadomości (Freud [1916-17]).
Mechanizm leżący u podstaw schorzeń psychicznych można w zarysie
zrozumieć w oparciu o wspomnianą wyżej áneurologicznąÑ teorię umysłu (Freud
[1895]). Na idee według Freuda składają się dwa elementy: treść oraz pewna ilość
energii psychicznej jaką się charakteryzują. Idee, ktre są regularnie
uświadamiane regularnie się też wyładowują. Jeśli ich wyładowanie jest z
jakiegoś powodu uniemożliwione (np. wskutek stłumienia) wwczas
niewyładowana energia gromadzi się i ározlewaÑ szukając alternatywnych
sposobw ujścia i w ten sposb powoduje rozmaite problemy psychiczne.
Interwencja psychoterapeutyczna polega albo na bezpośrednim wprowadzeniu tej
idei do świadomości (áatomistycznaÑ terapia Breuera) albo na usunięciu sił ją
tłumiących (áholistycznaÑ terapia Freuda) Î i w jednym i w drugim przypadku
prowadząc do przywrcenia drogi normalnych wyładowań.
3. Jednym z największych odkryć Freuda było przekonanie, iż decydującą rolę w
psychice ludzkiej i jej rozwoju odgrywa seksualność (por. [1905]). Pierwotna
energia psychiczna (
libido
) sterująca jednostką w jej przedsięwzięciach bierze się
z popędu płciowego. (Zaznaczyć tu należy jednakże, iż Freud rozumiał
libido
bardzo szeroko Î była to energia życiowa, zaspokojenie ktrej prowadzi do
szeroko rozumianej przyjemności.) Dużo pźniej Freud uznał konieczność
zapostulowania popędu śmierci (
tanatos
) skierowanego przeciw jednostce (por.
[1920]).
Psychika ludzka jest areną konfliktu między tymi dwoma popędami.
Wymusza to konieczność jej organizacji w trzy systemy: id (ono), ego (ja) i
superego (nad-ja). Psychika ludzka jest początkowo niezrżnicowana Î jest
rezerwuarem libido i energii popędu śmierci. Składa się z systemu, ktry Freud
określa mianem áidÑ. Id jest systemem nieświadomości, ktry dąży do
zaspokojenia popędw, kierując się przy tym zasadą przyjemności. Z czasem, gdy
w miarę rozwoju jednostka uczy się z jednej strony jak realizować swoje potrzeby
a z drugiej, iż nie wszystkie jej potrzeby mogą być od razu zaspokojone, rozwija
się system ego. Ego (ktrego część jest świadoma) kieruje się zasadą
rzeczywistości. Prbuje pogodzić dążenia id z ograniczeniami jakie niesie za sobą
umiejscowienie jednostki w otoczeniu. Ostatnim systemem, ktry się rozwija jest
superego. Superego jest internalizacją zasad moralnych wpajanych jednostce oraz
oczekiwań skierowanych ku niej. Wymagania superego (kierującego się zasadą
moralności) wobec jednostki zwykle są zwrcone przeciw jednostce. Stąd też,
domniemywał Freud, duża część energii superego bierze się nie z popędu
płciowego lecz z popędu śmierci. Rozwj systemu superego nakłada dodatkowe
zadanie na ego, ktre musi dążyć do wyważenia żądań id i superego z
rzeczywistością, w jakiej jednostka się znajduje.
2
Jednym z bardziej bulwersujących postulatw Freuda była hipoteza, iż
rozwj seksualny człowieka rozpoczyna się już w kołysce. Jedną z podstawowych
przyczyn histerii jest, według niego, nieumiejętność poradzenia sobie z
naturalnymi pragnieniami seksualnymi z okresu dzieciństwa. Dzieci przechodzą
przez cztery fazy rozwojowe, ktre nadają kształt libido i organizują psychikę
ludzką. Pierwsza z nich to faza oralna, w ktrej podstawową formą zaspokojenia
jest ssanie. Druga to faza analna, gdy dziecko czerpie satysfakcję z poczucia
kontroli nad funkcjami wydalania. Trzecia faza to faza falliczna gdzie libido
koncentruje się w okolicy genitalnej. Jest to bardzo istotna faza (trwająca do 5-6
lat) gdzie dziecko staje po raz pierwszy przed potrzebą rozwiązania kluczowego
konfliktu psychicznego, zwanego przez Freuda kompleksem Edypa (chłopcy) i
Elektry (dziewczynki). Konflikt ten polega na tym, iż dziecko pragnie rodzica
przeciwnej płci jednocześnie traktując drugiego jako rywala. Pomyślne
rozwiązanie tego kompleksu stanowi o dalszym rozwoju jednostki. Jego
rozwiązanie zamyka okres aktywny rozwoju seksualnego, ktry przechodzi w
fazę czwartą Î seksualności utajonej.
4. Teza, iż seksualność jest kluczem do psychiki ludzkiej od najwcześniejszych
lat, częściowo ze względu na swą bulwersującą postać stanowiła kolejny krok w
zrozumieniu schorzeń psychicznych. Freud mgł z powodzeniem przypuścić, że
owe nieświadome treści leżące u podstaw symptomw neurotycznych, o ktrych
wiedział już Breuer, są natury seksualnej. Dawało to wszakże niezwykle
przekonywującą hipotezę dotyczącą genezy ich nieświadomości. Są to zwykle
pragnienia seksualne z okresu dzieciństwa, ktre zostały stłumione. Zostały
wyparte ze świadomości i stłumione w nieświadomości w dużej części wskutek
ich społecznie nieakceptowalnej natury. W związku też z tym uświadomienie tych
treści jednostce nie może nastąpić w formie prostej sugestii. Siły, ktre stłumiły
owe rodzące problemy idee funkcjonują nadal i nie dopuszczą do przywołania ich
do świadomości. Wręcz przeciwnie, stawiać będą opr, ktrego odparcie jest
jednym z podstawowych celw terapii psychoanalitycznej.
W rzeczy samej, jednym z powodw, dla ktrych terapia
psychoanalityczna jest tak długotrwała (kilku- a nawet kilkunastoletnia) jest (w
oczach Freuda) to, iż jest ona nieustającą walką z rozmaitymi, niekiedy bardzo
złożonymi mechanizmami obronnymi jakie stosuje ego pacjenta. Wskutek
działania tych rozmaitych sił oporu nie można polegać na prostym wywiadzie
opartym na pamięci pacjenta. Freud opracował wiele technik umożliwiających
wgląd psychoanalityka w nieświadomość pacjenta, z ktrych trzy zasługują na
szczeglną uwagę.
Pierwsza z nich to interpretacja snw. Freud sądził (na podstawie swej
áneurologicznejÑ teorii umysłu), iż sny pozwalają psychice na odreagowanie
rozmaitych napięć. Pźniej [1900] wysunął hipotezę, iż sny, między innymi ze
3
względu na tymczasowe osłabienie sił oporu, pozwalają na częściowe
zaspokojenie stłumionych pragnień. Stanowią zatem doskonały materiał dla
psychoanalityka. Drugie źrdło wglądu w nieświadomość pacjenta stanowią jego
czynności pomyłkowe, takie jak np. przejęzyczenia (por. [1901]). Z pozoru
irracjonalne i przypadkowe dostarczają cennej informacji dotyczącej tego, co się
dzieje w głębi psychiki. Występują albowiem rwnież w sytuacjach, gdy siły
oporu są tymczasowo osłabione Î w okresach stresu, zmęczenia, głębokiego
zaabsorbowania. Trzeciego źrdła wiedzy o nieświadomości dostarcza metoda
wolnych skojarzeń. Polega ona na tym, iż pacjent głośno relacjonuje (bez prby
interpretacji czy jakiejkolwiek innej interwencji) wszystkie choćby najbardziej
nieistotne, dziwne czy intymne myśli, ktre przychodzą mu do głowy.
Początkiem takiego łańcucha skojarzeń jest zwykle jeden z symptomw pacjenta.
We wszystkich trzech przypadkach, dostarczony materiał nie przedstawia
treści nieświadomych w sposb przejrzysty. Pomimo tego, iż siły oporu są
osłabione, treści, ktrych szuka psychoterapeuta są zakamuflowane Î podległy
wielokrotnym symbolicznym przekształceniom. W rzeczy samej, w oczach laika
przypominają raczej sałatkę z losowo dobranych składnikw, niźli ściśle
określony produkt działania głębokich sił rządzących psychiką ludzką. Rolą
psychoanalityka jest więc jak najbardziej spjna interpretacja tego ámateriału
dowodowegoÑ w oparciu o zasady psychoanalizy. W szczeglności chodzi o
rozpoznanie wszelkich sił oporu i ich źrdeł. Ustalenia te zostają pźniej
przekazane pacjentowi. Jeśli wszystko przebiega dobrze, pacjent jest w końcu w
stanie rozpoznać swe nieuświadomione treści i mechanizmy, ktre przeszkadzają
w ich uświadomieniu. Następuje wtedy odreagowanie (katharsis) stanowiące
pierwszy krok ku uleczeniu. Aby wyleczenie było skuteczne pacjent musi jeszcze
zrozumieć i zaakceptować (przepracować) dokonywaną przez analityka
interpretację swobodnych skojarzeń, snw i czynności pomyłkowych (Freud
[1904, 1913, 1914]).
5. Człowiek, w rozumieniu Freuda, jest rządzony przez swą nieświadomość Î a
w szczeglności dąży do zaspokojenia szargających nim instynktw. Powstaje
więc pytanie skąd się w ogle bierze kultura. Odpowiedź na to pytanie znajduje
Freud w pewnym mechanizmie obronnym
ego
, a mianowicie sublimacji.
Sublimacja to proces kanalizowania energii z jednego z instynktw ku ideom i
zajęciom społecznie wartościowym. Artysta, na przykład, może skierować
seksualną czy agresywną energię ku tworzeniu dzieła sztuki, naukowiec Î ku
rozumieniu rzeczywistości, itd. W ten to sposb rozwj kultury daje dodatkowe
pole ujścia naszym popędom. Jednocześnie to tenże rozwj, a przede wszystkim
rozwj struktur społecznych, ktrym człowiek jest podporządkowany, wymusza
powstanie wewnątrzpsychicznego systemu je internalizującego, a mianowicie
superego
. Ze względu na swj antagonizm wobec
id
,
superego
tłumi możliwości
4
zaspokojenia popędw. Kultura zarazem zwiększa jak i redukuje możliwości
ludzkiego spełnienia (Freud [1930]).
6. Choć teoria Freuda ulegała rozmaitym modyfikacjom, dwie idee stanowiły jej
trzon. Pierwsza z nich to dogmat psychoanalizy, wedle ktrego kluczem do
zdrowia psychicznego jest uświadomienie sobie pewnych nieświadomych treści.
Druga to teza, iż psychiki ludzkiej nie można zrozumieć bez odwołania się do
seksualności. Następcy Freuda odstępowali od teorii Freuda rewidując tezę drugą.
Alfred Adler [1912, 1933], założyciel szkoły psychologii indywidualnej,
podkreślał konieczność uwzględnienia czynnikw społecznych w rozumieniu
psychiki ludzkiej. Za dwie głwne determinanty rozwoju psychicznego uznawał z
jednej strony usytuowanie w społeczności, a z drugiej dążenie do doskonałości,
ktrego jednym z przejaww jest dążenie do mocy. Carl Jung [1917, 1935],
twrca tzw. psychologii analitycznej, domniemał, iż psychiki indywidualnej nie
sposb zrozumieć bez odwołania się do (nie)świadomości zbiorowej
charakterystycznej dla kultury danej jednostki. Jego teoria jest jeszcze bardziej
bogata w materiał symboliczny niż teoria Freuda Î kluczem do zrozumienia
jednostki są tzw. archetypy Î uniwersalne symbole kulturowe znajdujące się w
nieświadomości każdego z nas. Otto Rank [1923] przypuszczał, iż centralnym
traumatycznym przeżyciem, ktre w mniejszym czy większym stopniu ciąży na
każdej osobie określając dalszy jej rozwj, są narodziny.
Pokreślając znaczenie społeczności i relacji społecznych, Adler nadał ton
szkole neopsychoanalizy (choć jego wpływ nie był bezpośredni, por. Ellenberger
[1970]). I tak Erich Fromm [1941] dokonał pierwszej systematycznej syntezy
psychoanalizy i marksizmu Î dopatrując się przyczyn nerwic w czynnikach
społecznych i kulturowych generowanych przez ustrj kapitalistyczny. Karen
Horney [1968] rwnież zarzuciła biologizm Freuda uznając za konieczne
odwołanie się do czynnikw kulturowych. Podstawowym impulsem jest według
niej dążenie do samorealizacji. Harry Stack Sullivan [1953] rozwinął tzw.
psychiatrię interpersonalną, opartą na rozumieniu osobowości jako stabilnej
organizacji procesw interpersonalnych.
Coraz większe odstępstwa od myśli Freuda można obserwować w
psychologii humanistycznej Rogersa [1951] i Maslowa [1962], teorii objektw-
relacji zapoczątkowanej przez prace Melanie Klein [1932] rozwijanej m.in. przez
Fairbairna [1952], czy też w filozoficzno-lingwistycznych pracach Lacana [1977].
Pomimo faktu, iż teorie te często nawiązują do psychoanalizy Freuda w bardzo
abstrakcyjny sposb, wszystkie w ten czy inny sposb skupiają się wokł
dogmatu psychoanalizy, ktry przebrzmiewa w charakterystycznie
humanistyczny sposb w przypadku terapii humanistycznej, ktrej celem jest
áodnalezienie siebieÑ.
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]