zaszkilniak pl (1), politologia&pokrewne
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Leonid Zaszkilniak
Dzieje Polski w historiografii ukraińskiej i świadomości społecznej
Ukraińców początku XXІ w.
Prezentowany temat obejmuje właściwie dwa tematy i potrzebował by przygotowania
szczególnej książki lub dwu. Lecz trzymając się myśli, że „ścisłość jest siostrą talentu” oraz
opierając się na dorobku poprzedników
1
i własnym
2
spróbujemy określić najważniejsze
tematy współczesnej historiografii ukraińskiej dotyczącej dziejów Polski i Polaków, a także
ich odbicia w społecznej świadomości Ukraińców. Historyczna świadomość dzisiejszych oby-
wateli Ukrainy zgodnie ze spostrzeżeniami wielu badaczy ujawnia oryginalny i ciekawy
widok w porównaniu z innymi narodami europejskimi i wykazuje znaczną zależność od
różnych doktryn politycznych i ideologicznych, które w różnych okresach i w różnych
warunkach kreślone były piórem dziejopisów, kształtując ogólny wizerunek historii świata.
Najpierw kilka ogólnych uwag odnośnie ukraińskiej historiografii oraz jej stanu współ-
czesnego. Historiografia ukraińska jako gałąź racjonalnej refleksji nad przeszłością Ukrainy
i Ukraińców ukształtowała się dość późno – przy końcu XIX w. Wtedy to odbyło się wy-
odrębnienie dziejów Ukraińców jako jednego narodu (ethnosu), który składa się na przedmiot
studiów historycznych. Chociaż w pracach historyków ukraińskich XX w. ten przedmiot przy
każdej okazji poddawał się zadawnieniu, biorąc za początki okres kronikarstwa Rusi Kijow-
skiej przez literaturę historyczną XVI–XVIII w. i do prac badaczy XIX w. („Istorija Rusiw”,
M. Maksymowycz, M. Kostomarow i in.
3
), tym niemniej naukowa ukraińska historiografia
1
S. Velychenko, Shaping Identity in Eastern Europe and Russia. Soviet-Russian and Polish Accounts of
Ukrainian History, 1914–1991, New York, 1993; Українська історіографія на зламі ХХ і ХХІ століть:
здобутки і проблеми. Колективна монографія за редакцією Л. Зашкільняка, Львів 2004.
2
Л. Зашкільняк, Історія Польщі та українсько-польських відносин у відображенні сучасної україн-
ської історіографії (90-ті роки ХХ ст.), [in:] Polska – Niemcy – Ukraina w Europie. Narodowe identyfikacje
i europejskie integracje w przededniu XXI wieku. Pod red. W. Bonusiaka, Rzeszów 2000, s. 99–128; Л. Заш-
кільняк, Українська історична польоністика у 90-х роках, [in:] На службі Кліо. Збірник наукових праць на
пошану професора Любомира Винара, Київ 2000, c. 451–464.
3
Por.: Д. І. Дорошенко, Огляд української історіографії. Державна школа: історія, політологія,
право, Київ 1996; І. І. Колесник, Українська історіографія XVIII – поч. ХХ ст., Київ 2000;
zaczyna się od Mychajła Hruszewskiego i jego szkoły historycznej. Właśnie ten ukraiński
uczony jako pierwszy określił przedmiot dziejów Ukrainy wskazując na „lud ukraiński”,
który w ciągu wieków chronił i powiększał szczególne przyrodniczo-kulturowe i społeczno-
gospodarcze cechy wspólnoty etnicznej niezależnie od jej państwowej przynależności w róż-
nych okresach dziejowych. M. Hruszewski przez swoje pracy stworzył pierwszą ładnie
zbudowaną „narodnycką” („ludowską”) koncepcję dziejów Ukrainy, która w dziwny sposób
jednoczyła prądy oświeceniowe, romantyczne, pozytywistyczne i modernistyczne początku
XX w.
4
Jego twórczość zbiegła się z okresem kształtowania się ukraińskiej idei narodowej
i społecznego ruchu o jej urzeczywistnienie. Mocną stroną dorobku Hruszewskiego stało
oddzielenie dziejów Ukraińców od historii innych narodów i państw, przede wszystkim
sąsiadujących Rosjan i Polaków oraz uzasadnienie społeczno-kulturowej odrębności Ukraiń-
ców jako jednego z wielkich narodów europejskich. Na początku XX w. „narodnycka” histo-
riografia M. Hruszewskiego została dopełniona przez ideę państwową szeregu historyków
tzw. szkoły „państwowej” (W. Lipiński, D. Doroszenko i in.), którzy eksponowali rolę pań-
stwowotwórczą tradycji oraz jej nośników w ukraińskiej przeszłości
5
. W czasie stosunkowo
krótkiego okresu końca XIX i pierwszych dziesięcioleci XX w. ukraińska myśl historyczna
dokonała wielkiego postępu w rozwoju badań nad przeszłością Ukrainy.
Jednak pomyślny rozwój ukraińskiej historiografii został wstrzymany przez porażkę
ukraińskich państwowotwórczych zmagań lat 1917–1920. Jakby to nie wyglądało paradoksal-
nie, lecz dalszemu rozwojowi ukraińskiej historiografii sprzyjała ta okoliczność, że legalna
Ukraińska państwowość z jej wszystkimi cechami formalnymi została stworzona przez bol-
szewików rosyjskich jako Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka w składzie ZSRR.
Jakby tego nie oceniać, radzieckie Ukraińskie państwo stymulowało rozwój ukraińskiej histo-
riografii i, co też nie wzbudza wątpliwości, proces kształtowania się nowoczesnego narodu
ukraińskiego. Jednak trzeba zauważyć, że bolszewicki dogmatyzm potrafił pod pozorem
„marksistowsko-leninowskiej” metodologii narzucić ukraińskim radzieckim historykom taką
wersję dziejów Ukrainy, która z nową siłą i jeszcze mocniej integrowała Ukrainę i Ukraińców
z dziejami Rosji i Rosjan i przeciwstawiała dziejom innych narodów, przede wszystkim
Polaków, kładąc u jej podstaw teleologiczną ideę „historycznej jedności trzech wschodnio-
К. К. Кондратюк, Українська історіографія ХІХ – початку ХХ століть: Основні напрями і концепції,
Львів 2002 i in.
4
Л. Зашкільняк, Історична теорія в науковій творчості Михайла Грушевського, [in:] Український
історик, Нью-Йорк–Торонто–Київ–Львів–Париж 1999, том ХХХVI, № 2–4, с. 30–54.
5
Д. І. Дорошенко, Огляд української історіографії..., с. 60–124 i in.
2
słowiańskich narodów – Rosjan, Ukraińców i Białorusinów”, która w przeszłości była zakłó-
cona przez „złych sąsiadów-zaborców”
6
. Jeżeli ukraińska radziecka historiografia stale rozwi-
jała „rosyjską wersję” przeszłości Ukraińców, to ukraińska emigracyjna historiografia nie
mniej uparcie oraz ideologicznie zaangażowanie broniła osobnego schematu dziejów
Ukrainy. Obydwie wersje, co dziwnie, jednoczyły się w ocenie historycznej roli Polski i Po-
laków jako „dziejowego wroga” Ukrainy.
Po upadku reżimu komunistycznego i powstaniu niepodległej Ukrainy w 1991 r. w świa-
domości społecznej Ukraińców rozpoczął się proces, który otrzymał publicystyczną nazwę
„narodowego odrodzenia”. Przejawił się on w szukaniu i odnajdywaniu takich dziejowych
orientacji, które by legitymizowały nowe-stare państwo. Nie będziemy tutaj zajmować się
analizowaniem złożonego wizerunku świadomości historycznej współczesnych Ukraińców
7
,
lecz ogólną tendencją powrotu do historycznej pamięci, „unarodowieniem” („nacjonalizacją”)
dziejów Ukrainy i formowaniem ich oficjalnego „kanonu” (obowiązującego modelu). Zgod-
nie z wnioskami ukraińskiego historyka G. Kasjanowa ten kanon ma wszystkie cechy myśli
historycznej XIX – początku XX w.: teleologizm w pojmowaniu treści narodowych dziejów,
esencjalizm odnośnie stałej obecności ukraińskiego narodu w głębokiej przeszłości, etno-
centryzm, ekskluzywność, liniowość i ciągłość oraz narodową mitologię. Wszystkie te cechy
są skutkiem i rezultatem spóźnionego kształtowania się ukraińskiego narodu
8
. Produkowana
na podstawie takiego kanonu naukowa historiografia niesie z sobą duży ładunek ideologiczny,
powołany do obsługi przede wszystkim politycznych interesów, wyszukiwania „wrogów
dziejowych”, a nie odtworzenia przeszłej realności.
Nie patrząc na euforię „narodowego odrodzenia” pierwszych lat niepodległości i powią-
zane z nią próby rozpaczliwego mitologizowania przeszłości Ukrainy
9
spora część ukraiń-
skich badaczy nastawiona jest na usunięcie przestarzałych i nowopowstałych mitów z dziejów
Ukrainy oraz na pogłębione naukowe studiowanie i interpretowanie wydarzeń dziejowych.
6
S. Velychenko, op.cit., p. 207–212.
7
Odeślijmy zainteresowanych do istniejącej literatury naukowej: Л. Нагорна, Національна ідентичність
в Україні, Київ 2002; М. Рябчук, Від Малоросії до України: парадокси запізнілого націєтворення, Київ
2000, О. Маланчук, Соціальна ідентифікація в сучасній Україні: 1994–1999, [in:] Дух і Літера, Київ 2003,
№ 11–12, с. 36–47 i in.
8
Українська історіографія на зламі ХХ і ХХІ століть.., с. 63–67.
9
Takie próby znalazły odbicie w pojawieniu się znacznej liczby paranaukowych wydań, w których Ukraiń-
cy i Ukraina przedstawiani są jako najdawniejszy naród i państwo świata, od których wzięły początek wszystkie
inne narody i państwa. Por.: Ю. М. Канигін, Віхи священної історії Русі-України, Київ 2001 i in.
3
W tym kontekście niemałe znaczenie posiadają aktywne naukowe kontakty historyków
ukraińskich i polskich, rozwinięte w latach 1990-ch i 2000-ch i stymulujące obydwie strony
do przemyślenia wielu spornych zagadnień wspólnej przeszłości. Wystarczy przypomnieć
tylko niektóre tematy wspólnych ukraińsko-polskich projektów historyków: 1992 – „Ukraina
– Polska: spadek dziejowy i społeczna świadomość”, 1995 – „Wojny Kozackie XVII w.
w świadomości historycznej narodów polskiego i ukraińskiego”, 1995–2004 – „Lwów: mia-
sto, społeczeństwo, kultura”, 1995–2004 – „Polska – Niemcy – Ukraina w Europie”, 1996–
2002 – Ukraińsko-polskie stosunki w latach 1918–1947”, wreszcie cały szereg naukowych
konferencji i spotkań lat 2002–2003 poświęconych Wołyńskiej tragedii okresu II wojny
światowej
10
. Trzeba zaznaczyć, że wszystkie te spotkania i dyskusje z polskimi kolegami
sprzyjały rozwojowi szeregu ważnych teoretycznych omówień zagadnień narodowej ukraiń-
skiej historiografii, zwłaszcza jej metodologicznych i źródłoznawczych aspektów.
Ogólny stan dzisiejszej świadomości obywateli Ukrainy oraz stan rozwoju ukraińskiej
historiografii na razie nie wzbudza zbyt optymistycznych refleksji. Elementy optymistyczne
jednak można zauważyć chociażby w tym, że historycy ukraińscy teraz decydują się rozpa-
trywać takie tematy, które „obrosły” wieloma narodowymi mitami i poruszenie których oce-
nia się jako „szarganie świętości” przez patriotycznie usposobione społeczeństwo. Współ-
czesne ukraińskie dziejopisarstwo ma wielkie pole działalności przede wszystkim w dziedzi-
nie badania procesów powstawania, umacniania się i transformacji historycznych stereo-
typów. Szczególnie jest ich wiele odnośnie ukraińsko-polskich stosunków. Nie można nie
zgodzić się ze znanym polskim historykiem Władysławem Serczykiem, że dzieje ukraińsko-
polskich stosunków napełnione są taką ilością stereotypów, że starczyłoby ich na kilka innych
historii
11
. Zadanie badaczy obu krajów, jak się wydaje, polega na oczyszczeniu świadomości
historycznej ze stereotypów, które powstały w określonych warunkach w przeszłości, lecz
pozostają żywotne w nowych, całkiem odmiennych dziejowych okolicznościach.
Na ogół historia Polski i Polaków zajmuje poważne miejsce we współczesnej historio-
grafii ukraińskiej. Ale przede wszystkim ze względu jej związki z dziejami Ukrainy. Jak się
okazuje, i o tym wspominaliśmy już wcześniej, właśnie przeszłością sąsiedniego narodu na
10
Por.: Л. Зашкільняк, Історія Польщі та українсько-польських відносин у відображенні..., с. 99–126;
О. Гаврилюк, Польсько-український діалог в 90-тих роках стосовно подолання взаємних національних
стереотипів: здобутки і нереалізовані можливості, [in:] Sterotypy narodowościowe na pograniczu, pod red.
W. Bonusiaka, Rzeszów 2002, s. 63–71.
11
W. A. Serczyk, Stereotypy w historii stosunków polsko-ukraińskich. Drogi do prawdy, [in:] Sterotypy
narodowościowe na pograniczu, pod red. W. Bonusiaka, Rzeszów 2002, s. 11–16.
4
Ukrainie prawie nikt się nie zajmuje, i to jest wielkie zaniedbanie historiografii, ponieważ
pozostawia ono nieporuszonymi narodowe stereotypy przeszłości
12
. Większość historyków
ukraińskich widzi Polskę i Polaków tylko przez pryzmat stosunków polsko-ukraińskich,
w których Polacy zawsze działają przeciwko Ukraińcom. Przeważa głębokie przekonanie, że
obowiązkiem narodowego dziejopisa jest bronienie w przeszłości wyłącznie racji strony
ukraińskiej. Zasady naukowego badania historycznego w takich wypadkach ustępują na plan
drugi lub trzeci. Oto dlaczego tak długo, a częściowo do dzisiaj ukraińscy historycy starają się
obchodzić „trudne pytania” stosunków ukraińsko-polskich, przekładając cały ciężar winy za
ich złożony rozwój na polską lub inną, trzecią stroną, nie widząc pomyłek i ukraińskiej.
Spróbujmy bardzo skrótowo prześledzić wizerunek Polski i Polaków w najbardziej
renomowanym (i obszernym) syntetyzującym wydaniu dziejów Ukrainy – serii „Ukraina
przez wieki”, opublikowanej w latach 1998–2000 kijowskim Domu Wydawniczym „Alterna-
tywy” i nagrodzonej Państwową Nagrodą Ukrainy w 2000 r. Piętnastotomowa seria składa się
z książek napisanych przez obdarzonych największym autorytetem historyków z instytutów
badawczych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy. Zacznijmy z 3-go tomu poświęconego
dawnym dziejom Słowian. Jego autor – znany ukraiński archeolog W. Baran bardzo fachowo
śledzi źródła pisane i archeologiczne, buduje własną koncepcję pochodzenia i rozsiedlenia
plemion słowiańskich w I tys. n.e. Zaprzecza teorii tzw. „jednego pnia”, od którego mogli
odgałęzić się przodkowie poszczególnych ludów słowiańskich, i główną uwagę skupia na
kwestiach wyodrębnienia tych plemion, które w przyszłości stały się podstawą ukształtowania
ukraińskiego etnosu. Na ogół jego koncepcja wyróżnia się poprawną budową i bazą źródłową,
potwierdza wczesny podział plemion słowiańskich na południową i północną grupę, które
w VI–VII w. rozsiedliły się na południe, wschód, zachód i północ z terenów współczesnej
północnej i centralnej Polski i uformowały się jako wschodni, zachodni i południowi
Słowianie. W odróżnieniu od M. Hruszewskiego i niektórych współczesnych ukraińskich
historyków W. Baran rzetelnie trzyma się naukowych zasad badawczych i bardzo ostrożnie
korzysta z terminologii. Konstatuje on, że słowiańskie etnosy rodzą się dopiero po VII w.,
nazwę „Ruś” wiąże z Waregami-Normanami
13
.
Następny, 4-ty tom o Rusi Kijowskiej napisali dwaj znani historycy – ojciec i syn –
Tołoczkowie. Obydwaj są dobrymi fachowcami w zakresie źródeł i literatury światowej,
uważnymi badaczami różnych dokumentów i „demaskatorami” wielu mitów. Autorzy zaprze-
12
Л. Зашкільняк, Українська історична польоністика у 90-х роках..., с. 451–476.
13
В. Д. Баран, Давні слов’яни, Київ 1998.
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]